Lekarz a emerytura. Praca w szczególnym charakterze

Specjalne uprawnienia emerytalne osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przewidziane były w ustawie z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Dawały one możliwość przyznania: prawa do emerytury w wieku niższym niż powszechnie, wyższej emerytury lub renty inwalidzkiej.

Aby skorzystać z tych uprawnień, niezbędne było osiągnięcie odpowiedniego wieku (był on zróżnicowany i zawierał się w przedziale 40-60 lat, odrębnie ustalonym dla kobiet i mężczyzn), który trzeba było osiągnąć w trakcie zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (lub w określonym czasie po jego ustaniu), a także przepracowanie wymaganego okresu w takich warunkach lub charakterze. Uprawnienia te przysługiwały również niektórym lekarzom.

Reforma ubezpieczeń społecznych i wprowadzona nią ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pozwoliła na dalsze korzystanie, po 1 stycznia 1999 r., z tych uprawnień przez osoby, które wcześniej pracowały w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Jednocześnie zapowiadano wprowadzenie dla takich osób emerytur pomostowych (doszło do tego 1 stycznia 2009 r., kiedy to weszła w życie ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych).

Uprawnienia dla lekarza

Czym jest praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze? Ustawa o emeryturach pomostowych za pracę w szczególnych warunkach uznaje (w art. 3 ust. 1) prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.

Z kolei prace w szczególnym charakterze to (zgodnie z art. 3 ust. 3 tej samej ustawy) prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykazy tych prac zawarte są w załącznikach do ustawy o emeryturach pomostowych. Analiza ich treści pozwala na wniosek, że wykonywanie zawodu lekarza może zostać uznane za pracę w szczególnym charakterze, o ile ma miejsce:

• w zespołach ratownictwa medycznego (zał. nr 2, pkt 18),
• na oddziałach psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (zał. nr 2, pkt 23),
• w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru (zał. nr 2, pkt 24).

W stosunku do wcześniejszych uregulowań (rozp. Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnych charakterze) takie uprawnienia emerytalne nie będą przysługiwały lekarzom dentystom czy lekarzom wykonującym zawód w oddziale onkologicznym, leczenia oparzeń, ostrych zatruć. Aktualny katalog jest węższy niż ten, który obowiązywał do 1 stycznia 1999 r.

Więcej warunków do spełnienia

To jednak nie wszystkie warunki, jakie trzeba spełnić, by w przyszłości skorzystać z emerytury pomostowej. Trzeba jeszcze:

• urodzić się po 31 grudnia 1948 r.,
• pracować w szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat,
• osiągnąć wiek co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn,
• posiadać odpowiednie okresy składkowe i nieskładkowe (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).

Do tego praca w szczególnym charakterze (czy to przed 1 stycznia 1999 r., czy po 31 grudnia 2008 r.) musi być świadczona w sposób określony we wskazanych przepisach ustawy o emeryturach pomostowych lub ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Z osobą spełniające takie wymogi musi zostać rozwiązany stosunek pracy.

Problemy interpretacyjne

Jeśli lekarz wykonuje zawód na stanowisku, które zgodnie z ustawą uznaje się za pracę w szczególnym charakterze (jest to wymienione w załączniku nr 2 do ustawy), będąc zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy (na pełen etat) i ten rodzaj wykonywanej pracy jest wykonywany jako podstawowy obowiązek pracownika, to powinien zostać wpisany przez pracodawcę do ewidencji pracowników wykonujących prace o szczególnym charakterze, bez względu na to, czy oprócz wymienionego rodzaju pracy wykonuje również inne czynności (wyrok NSA z 12 października 2011 r. I OSK 509/11). W tym zakresie orzecznictwo sądowe ewoluowało, bo pojawiały się też orzeczenia, w których sądy uznawały, że niemożliwie jest nawet incydentalne wykonywanie innych obowiązków pracowniczych.

Przekonujący wydaje się jednak pogląd, że dominującą rolę powinien tu odgrywać czynnik interesu publicznego – ochrony innych osób przed niebezpieczeństwem związanym z faktem, że pracownik, który wykonuje te szczególnie odpowiedzialne czynności, może nie mieć już należytej sprawności psychofizycznej, ze względu na jej naturalne obniżenie podyktowane wiekiem. W interesie ogólnym leży więc odsunięcie takiego pracownika od wykonywania czynności obarczonych szczególnym ryzykiem i umożliwienie mu nabycia „przejściowych” świadczeń, przed uzyskaniem pełnych praw emerytalnych.

To nie jedyny problem jakiego dostarczają przepisy. Posługują się one też terminem „w warunkach ostrego dyżuru”. Jak to często bywa, zostały one wyjaśnione w komunikacie Ministerstwa Zdrowia, z którego wynika, że prace personelu medycznego w warunkach ostrego dyżuru to nie tylko prace „polegające na udzielaniu świadczeń zdrowotnych w trybie nagłym, ze wskazań życiowych, ale również inne prace tego personelu (w ramach obowiązków pracowniczych), które są wykonywane w ramach czasu pracy, kiedy istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia skutkującego koniecznością podjęcia działań w trybie nagłym”.

Z kolei z wyroku WSA w Lublinie z 18 listopada 2010 r. (III SA/Lu 317/10) wynika, że brak jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że praca lekarza będącego w trakcie specjalizacji, zatrudnionego na stanowisku młodszego asystenta – rezydenta nie stanowi pracy personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru. Warunek nadzorowania lub bezpośredniego nadzorowania pracy rezydenta nie zmienia charakteru wykonywanych przez niego zabiegów i udzielanych świadczeń zdrowotnych.

Tylko na pełen etat?

Ale są też orzeczenia niekorzystnie dla lekarzy interpretujące przepisy emerytalne. NSA w wyroku z 7 września 2011 r. (I OSK 424/11) orzekł, że podstawowym kryterium ustalania charakteru pracy jest zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy. Wykonywanie pracy o szczególnym charakterze w niepełnym wymiarze czasu pracy czy periodycznie wyklucza dopuszczalność uznania pracy jako tej o szczególnym charakterze z uwagi na niespełnienie warunku stałego i znacznego stopnia uciążliwości wykonywanego zatrudnienia. Ma to szczególnie negatywne skutki dla lekarzy zatrudnionych jednocześnie w szpitalach klinicznych i uczelniach, na stanowiskach lekarskich i dydaktycznych, jednak w niepełnym wymiarze czasu.

W przypadku lekarzy często pojęcie „praca” czy „zatrudnienie” rozumie się szeroko, również jako samozatrudnienie (wykonywanie działalności gospodarczej). Niestety w tym zakresie wykładnia przepisów o emeryturach pomostowych jest literalna i zawężająca. Według interpretacji ZUS składki na Fundusz Emerytur Pomostowych opłaca się za pracownika (art. 35 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach pomostowych), którym jest ubezpieczony, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1) oraz art. 8 ust. 1, 2a i ust. 6 pkt 2) ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (art. 2 pkt 3) ustawy o emeryturach pomostowych). W tych przepisach wyraźnie mowa wyłącznie o pozostawaniu w stosunku pracy.

Jarosław Klimek, radca prawny OIL w Łodzi