W matni. Izolacja osób chorych psychicznie w praktyce

Ustawa, która miała chronić społeczeństwo przed najgroźniejszymi przestępcami, tworząc dla nich miejsce, gdzie będą izolowani po odbytej już karze więzienia, w praktyce zgotowała piekło byłym więźniom i personelowi, który się nimi zajmuje.

Foto: pixabay.com

W Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w Gostyninie izoluje się osoby zaburzone psychicznie, które odbyły już karę pozbawienia wolności, ale w dalszym ciągu zachodzi w ich przypadku wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej.

Na takie traktowanie pozwala ustawa z 22 listopada 2013 r. (znowelizowana w 2015 r.) o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób, która już na etapie procedowania budziła wiele wątpliwości i emocji. Po pięciu latach jej funkcjonowania można jednoznacznie stwierdzić, że stworzono system, który nie działa tak, jak powinien.

Lekarz czy wróżka?

O skierowaniu do KOZZD w Gostyninie decyduje sąd cywilny na wniosek dyrektora zakładu karnego, w którym dotychczas przebywał skazany. Sąd, wydając wyrok, opiera się na opiniach biegłego psychiatry, psychologa i seksuologa. Pierwsze opinie są sporządzane jeszcze przed wszczęciem postępowania. Jak przyznaje jeden z psychologów Zakładu Karnego w Sztumie, opinie sporządzają osoby, które na co dzień są terapeutami osadzonych, co może mieć niekorzystny wpływ na przebieg terapii. Jednocześnie pojawia się pytanie o możliwość dochowania tajemnicy zawodowej.

– Orzekanie o losie skazanego z wewnątrz systemu jest podstawowym błędem, bo uniemożliwia obiektywizm oceny – uważa prof. Janusz Heitzman, dyrektor Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Problem dotyczy też rzetelności sporządzanych opinii. Ekspert ma określić, czy jego zdaniem po wyjściu przestępcy na wolność zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełnieni on czyn zabroniony z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, co wydaje się być jak wróżenie z fusów. Jak to zrobić, jest – zdaniem ordynator oddziału psychiatrii sądowej w Starogardzie Gdańskim Agnieszki Welento-Nowackiej – pytaniem fundamentalnym.

– Najbardziej powszechnym sposobem oceny jest metoda kliniczna, sporządzana w oparciu o wiedzę, intuicję i doświadczenie. Dlatego opinie są różne – podkreśla i proponuje, by sięgnąć po Ustrukturyzowaną Profesjonalną Ocenę Ryzyka Przemocy HCR-20v3. – To lista czynników, według których formułowana jest opinia. Ta kompleksowa procedura stosowana jest powszechnie na całym świecie. Jest czasochłonna, ale ma dużą wartość merytoryczną, bo zwiększa wiedzę o pacjencie – wyjaśnia Agnieszka Welento-Nowacka.

Co boli?

Obecnie w ośrodku w Gostyninie przebywa ponad 60 osób, choć pierwotnie zakładano, że będzie to miejsce dla maksymalnie kilkunastu byłych więźniów. Pobyt ich jest bezterminowy, ale co pół roku sąd wydaje decyzję odnośnie dalszych losów izolowanego. Dotychczas podjęto jedno postanowienie zwalniające pensjonariusza z dalszego pobytu (w chwili pisania tego tekstu nie było jeszcze prawomocne). Najczęściej trafiają tu osoby z zaburzeniami preferencji seksualnych o charakterze pedofilii. Większość ma za sobą 20-25-letni pobyt w więzieniu, ale są także osoby po odbyciu zaledwie kilkuletnich wyroków. Jako że skazani de facto odbyli już karę więzienia, po wyjściu z niego mieli mieć lepsze warunki izolacji, rzeczywistość narysowała jednak zupełnie inny scenariusz. Ryszard Wardeński, dyrektor KOZZD w Gostyninie, przyznaje, że warunki lokalowe w tym ośrodku są złe. Placówka jest przeludniona, przez co z pierwotnie projektowanych jednoosobowych sal powstały pokoje wieloosobowe z łóżkami piętrowymi typu więziennego.

– Muszę wykonywać orzeczenia sądów i przyjmować kolejnych pensjonariuszy, choć nie mam ich gdzie ulokować – mówił dyrektor Wardeński podczas ogólnopolskiej konferencji zorganizowanej przez Klinikę Psychiatrii Sądowej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. W czasie swojego wystąpienia dyrektor Wardeński zwrócił m.in. uwagę, że wśród izolowanych są trzy osoby, które w ogóle nie powinny trafić do gostynińskiej placówki, bo rozpoznano u nich chorobę psychiczną, a nie zaburzenie o charakterze dyssocjalnym. Jedna z nich to młoda 24-letnia kobieta, ubezwłasnowolniona, wielokrotnie w przeszłości hospitalizowana.

– Za popełnione przestępstwa została skazana na dwa lata i siedem miesięcy pozbawienia wolności. Większość tej kary odbyła w przywięziennym szpitalu psychiatrycznym. Mimo to dyrektor tamtejszej jednostki penitencjarnej wystąpił z wnioskiem o skierowanie jej do KOZZD jako osoby stwarzającej zagrożenie. Sąd przychylił się do tego wniosku i wysłał kobietę do Gostynina, gdzie przebywa już dwa lata. Ta kobieta powinna przebywać w szpitalu psychiatrycznym – alarmowała dr Ewa Dawidziuk z Biura Rzecznika Praw Obywatelskich. Każdy rezydent przebywający w gostynińskiej placówce ma ułożony plan terapeutyczny. Pracuje tu trzech lekarzy psychiatrów, trzech lekarzy konsultantów, 13 psychologów, dwóch psychoterapeutów uzależnień, czterech pracowników resocjalizacji, 14 terapeutów. Zgodnie z założeniami ustawy, zajęcia mają pomóc rezydentom wrócić do normalnego życia.

– Ponad połowa pacjentów uczestniczy w zajęciach terapeutycznych, choć nie akceptują oni sytuacji, w której się znaleźli. Sfrustrowani osadzeni wyładowują swoją złość na personelu – przyznał Ryszard Wardeński. – Trudno oczekiwać, że rezydenci będą skutecznie uczestniczyć w terapiach, skoro na co dzień są stłoczeni w 8-osobowych pokojach. Nie chcą iść do lekarza poza ośrodek, bo prowadzeni są tam w kajdankach. Korespondencja jest kontrolowana. Ich prawa są ograniczone w większym stopniu niż w zakładzie karnym. To niedopuszczalna praktyka, przez którą rodzi się agresja skierowana przeciwko personelowi – ocenia z kolei dr Hanna Machińska, Zastępczyni Rzecznika Praw Obywatelskich. – Ośrodek w Gostyninie w obecnym wymiarze prawnym nie powinien istnieć – uważa prof. Janusz Heitzman. Czy tam się komuś poprawi?

– Wątpię, bo możliwości psychiatrii w stosunku do zdrowych osób nie mogą być zrealizowane w systemie całkowitego pozbawienia wolności, a taki wymóg został narzucony. Ustawa burzy także system terapeutyczny zakładów karnych, bo jeśli więzień poddaje się terapii w więzieniu, istnieje w jego przypadku podejrzenie wystąpienia zaburzeń psychicznych, a to już furtka do ośrodka w Gostyninie, skąd nie ma wyjścia. Chciałbym jednak podkreślić, że krytyka dotycząca pobytu w KOZZD nie jest krytyką pracowników tego ośrodka czy osób wydających decyzje o skierowaniu tam skazanego. To krytyka dotycząca tej nieszczęsnej ustawy, której wszyscy jesteśmy ofiarami – podsumowuje dyrektor IPiN w Warszawie. Obecny na konferencji IPiN wiceminister zdrowia Zbigniew Król zapewnił, że zarówno Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Sprawiedliwości, jak Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji widzi problemy i chce je rozwiązać. Podkreślał, że inwestycja w nowy budynek jest konieczna. Zaznaczył także, że problemem jest prawo, które wymaga ponownego przedyskutowania.

Inny świat

Jak funkcjonują podobne miejsca w innych krajach? W ośrodku w Rosdorf w Niemczech osadzeni mają do dyspozycji duży teren rekreacyjny, każdy może uprawiać własny ogródek, jest też siłownia i hala produkcyjna, gdzie można podjąć pracę i otrzymywać wynagrodzenie. Pokoje są jednoosobowe. Można wychodzić na przepustki. W Holandii osoby zaburzone psychicznie, które popełniły najpoważniejsze przestępstwa, także są izolowane, ale pacjenci aktywnie pracują nad tym, by wrócić do społeczeństwa, chętnie uczestnicząc w zajęciach z terapeutami. Tych, którzy nie mają postępów w leczeniu i ich szanse na opuszczenie ośrodka są bliskie zeru, umieszcza się w ośrodku długoterminowym, gdzie nie chodzi już o terapię i resocjalizację, a zapewnienie im dobrej jakości życia. Promowane są kontakty z rodziną i przyjaciółmi. Także tu możliwe jest wychodzenie na przepustki poza teren placówki.

Lidia Sulikowska

* * *

KOMENTARZ

Osoby w Ośrodku nigdy w trakcie postępowania karnego ani w czasie odbywania kary nie były uznane za chore psychicznie. Większość uznano „za poczytalnych”, nielicznych za „ze znacznie ograniczoną poczytalnością”, lecz sądy nie skorzystały z prawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Dlaczego zatem trafiły do ośrodka będącego prawnie i organizacyjnie specjalnym izolacyjnym szpitalem? Głównym pretekstem było zdiagnozowanie nieprawidłowej osobowości lub a niekiedy równolegle lekkiego upośledzenia umysłowego. Tylko problem w tym, że takie zaburzenia psychiczne ujawniają niemal wszyscy skazani sprawcy przestępstw i spory odsetek populacji nigdy nie skazanej za przestępstwa. Dodatkowo nauka jak dotąd nie znalazła możliwości „wyleczenia się” z takich zaburzeń, a już absolutnie nie w warunkach przymusowej izolacji i bez obiektywnej i nie tylko deklarowanej możliwości własnej zmiany i współpracy.

Powstał paradoks: w Ośrodku jest się izolowanym dlatego, że istnieje prawdopodobieństwo, że po znalezieniu się na wolności osadzony ponownie dokona podobnej zbrodni (choć to prawdopodobieństwo będzie istnieć zawsze), ale dopiero gdy dokona tej zbrodni, to będzie można przyczynowo ją powiązać z zaburzeniem psychicznym, jakim jest nieprawidłowa osobowość. Sytuacja jest patowa, wszyscy się boją, żaden sąd i żaden biegły nie wykluczy, że nie istnieje prawdopodobieństwo. Stąd geometryczny przyrost osadzonych bez szans na uwolnienie. Gdzie szukać rozwiązania? Na konferencji padały propozycje wykorzystania doświadczeń z innych krajów europejskich. Zmiany wymaga ustawa Kodeks karny, który przejął w nowelizacji przepisy ustawy o postępowaniu z osobami uznanymi za szczególnie niebezpieczne. Musi istnieć przepis umożliwiający przedłużenie izolacji wpisany w system kary pozbawienia wolności, ale na określony czas i z możliwością jej przedłużania na kolejne analogiczne okresy.

Sprawy takie powinien rozpatrywać jeden wyspecjalizowany wydział, któregoś sądu apelacyjnego. O zwolnieniu osoby z systemu izolacji po karze powinna decydować komisja umocowana w Ministerstwie Sprawiedliwości skupiająca specjalistów od prawa, pedagogiki, resocjalizacji, psychoedukacji, etyki, aksjologii, seksuologii, psychologii i psychiatrii. Należy odmedykalizować bezterminową izolację i nadać jej charakter oceniania nie wyłącznie medycznych, ale przede wszystkim społecznych przesłanek prawdopodobieństwa stwarzania zagrożenia. Oczywistym staje się wtedy, że Ośrodek izolacyjny powinien być jednostką wymiaru sprawiedliwości. Zyskają na tym wszyscy. Prawa podstawowe nie będą narażone na ich łamanie lub omijanie, osadzeni uzyskają motywację do poddania się oddziaływaniom korygującym i naprawczym, a psychiatria i służba zdrowia nie będzie niewydolnym elementem systemu stosowania bezterminowej represji.

Prof. Janusz Heitzman

Dyrektor Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie