Wzajemne współdecydowanie. Współpraca z policją i opieką socjalną

Jaka jest rola lekarza w procedurze odebrania dziecka w związku z przemocą w rodzinie? – pyta Agnieszka Gorczyńska prawnik, psychotraumatolog, p.f. Prokuratora Rejonowego Gdańsk-Oliwa w Gdańsku.

Procedurę tzw. interwencyjnego odebrania dziecka z rodziny określa art. 12a ustawy z dnia 29 lipca 2009 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. 2020, poz. 218 z późn.zm.). Instytucja ta w praktyce stanowi tzw. ochronę na przedpolu i poprzedza proces karny, pozwala bowiem jeszcze przed stwierdzeniem winy i zakresu odpowiedzialności karnej sprawcy na ochronę dziecka przed dalszym krzywdzeniem.

Jak wynika z preambuły, ustawę wprowadzono w celu zwiększenia skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie, uznając przy tym, że przemoc ta narusza podstawowe prawa człowieka, a władze publiczne mają obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie oraz poszanowanie ich praw i wolności. Podkreślenia wymaga odrębność procedowania przed sądem w zakresie instytucji wskazanych w ustawie, gdyż zastosowanie mają tu przepisy postępowania cywilnego, a nie karnego, a właściwym do oceny zasadności i legalności odebrania dziecka oraz prawidłowości jego dokonania jest sąd opiekuńczy – właściwy miejscowo sąd rodzinny.

Należy odróżnić zastosowanie tej instytucji od sytuacji, kiedy lekarz badający dziecko (czy to w ramach regularnej opieki pediatrycznej, czy na oddziale ratunkowym) nabierze podejrzenia, iż jego pacjent może być ofiarą przemocy domowej. Wówczas jako podmiot uprawniony powinien sporządzić formularz niebieskiej karty i przesłać do właściwego organu pomocy rodzinie. Natomiast jeśli pomoc medyczna jest udzielana dziecku, które ewidentnie jest pokrzywdzone przestępstwem znęcania się fizycznego czy psychicznego przez osobę najbliższą, konieczna jest natychmiastowa interwencja policji i wdrożenie od razu instrumentów prawa karnego.

Przesłanki do odebrania dziecka

Określając przesłanki zastosowania procedury odebrania dziecka w związku ze stwierdzeniem przemocy w rodzinie, ustawodawca wskazał na trzy elementy:

• zagrożenie życia lub zdrowia dziecka,
• bezpośredni charakter zagrożenia,
• związek zagrożenia z przemocą w rodzinie.

Stwierdzenie stanu zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka wynika z ustaleń faktycznych, konkretnych zaniedbań czy działań opiekunów (prawnych lub faktycznych) podjętych wobec dziecka, które w konsekwencji mogą powodować utratę jego życia lub zdrowia. Przy czym, biorąc pod uwagę zasadę lege non distinguente nec nostrum est distinguere, należy przyjąć, że są to zachowania uderzające zarówno w zdrowie fizyczne, jak i psychiczne małoletniego.

Bezpośredni charakter zagrożenia wskazuje na jego nieuchronność, dokonanie oceny, że utrata życia lub zdrowia przez dziecko będzie naturalnym następstwem stwierdzonego zachowania, bez konieczności zajścia innych zdarzeń. Ponieważ zagrożenie musi się wiązać z przemocą w rodzinie, stwierdzenie wystąpienia tej przesłanki nie może być podjęte w oderwaniu od elementów zachowania wskazanych w definicji legalnej, czyli, że jest ono wynikiem jednorazowego lub powtarzającego się umyślnego działania lub zaniechania podjętego wobec osoby najbliższej. Definicja zawarta w ustawie ma szerszy charakter niż znamiona przestępstwa znęcania się fizycznego i psychicznego.

W praktyce najczęściej mamy do czynienia ze stwierdzeniem takich przesłanek w sytuacji, gdy sprawcy dobrowolnie wprowadzają się w stan upojenia alkoholowego czy innego odurzenia, a u dziecka stwierdza się ślady stosowania przemocy fizycznej czy innych zaniedbań, które bez natychmiastowego odebrania dziecka z rodziny mogą powodować utratę jego życia lub zdrowia. O tym, czy sprawca poniesie odpowiedzialność karną i w jakim zakresie, zdecyduje późniejsze postępowanie karne.

Obowiązująca procedura odebrania dziecka

Informacje (także anonimowo) o potrzebie odebrania dziecka z rodziny w związku ze stwierdzeniem przemocy może otrzymać albo ośrodek pomocy rodzinie, albo właściwa miejscowo jednostka policji, albo placówka medyczna. Interwencja odbywa się w miejscu zamieszkania czy przebywania rodziny albo w placówce edukacyjnej, gdyż tam dziecko może wyznać, że doświadcza przemocy w domu i boi się do niego powrócić.

Osoba uprawnioną (i odpowiedzialną zarazem) do interwencyjnego odebrania dziecka jest pracownik socjalny wykonujący obowiązki służbowe na danym terenie. Decyzję o odebraniu dziecka z rodziny podejmuje on jednak wspólnie z funkcjonariuszem policji, a także przedstawicielem ochrony zdrowia – lekarzem, ratownikiem medycznym lub pielęgniarką. Decyzja ta ma charakter kolegialny i wymaga oceny zaistnienia przesłanek przez przedstawicieli wszystkich tych zawodów, zatem bardzo istotna jest ich faktyczna współpraca.

Ustawodawca nie wskazał co prawda wprost, że decyzja ta ma być podjęta jednomyślnie, a biorąc pod uwagę interpretację gramatyczną przepisu, ostateczną decyzję podejmuje pracownik socjalny – jednakże nie może podjąć jej samodzielnie bez obecności na miejscu przedstawicieli policji i ochrony zdrowia. Co istotne, decyzja ta ma charakter faktyczny, nie prawny, gdyż to sąd rodzinny decyduje ostatecznie o zasadności i legalności odebrania dziecka oraz prawidłowości jego dokonania.

Ważna współpraca

Jaka jest rola lekarza lub innego przedstawiciela ochrony zdrowia w procedurze odebrania dziecka w związku ze stwierdzeniem przemocy? Przede wszystkim należy odróżnić kwestię, czy dziecko wymaga natychmiastowej pomocy medycznej, czy przedstawiciel ochrony zdrowia jest „ciałem doradczym” we wskazanej procedurze. Jeśli stan zdrowia dziecka wymaga pomocy medycznej, oczywistym jest, że dyspozytor pogotowia ratunkowego czy kierownik placówki medycznej powinien na miejsce zdarzenia wysłać odpowiedni zespół ratunkowy.

Natomiast jeśli pracownik socjalny czy funkcjonariusz policji powiadamia właściwą miejscowo placówkę medyczną o wdrożeniu procedury interwencyjnego odebrania dziecka, to osoba odpowiedzialna za podjęcie takiej decyzji powinna delegować lekarza, ratownika medycznego lub pielęgniarkę na miejsce zdarzenia, aby pomóc w ocenie zaistnienia przesłanek ustawowych. Perspektywa i doświadczenie zawodowe zarówno ze strony pomocy społecznej, organów ścigania, jak i pomocy medycznej, pozwalają uznać za słuszne przyjęcie przez ustawodawcę koncepcji wspólnego podejmowania decyzji przez te trzy obecne na miejscu osoby.

Decyzję ostateczną w tym przedmiocie podejmuje co prawda pracownik socjalny, ale nie może podjąć jej indywidualnie, gdyż może to powodować jego odpowiedzialność karną za przekroczenie uprawnień. Również zaniechanie delegowania przez osobę odpowiedzialną przedstawiciela ochrony zdrowia na miejsce interwencji może być poczytane jako niedopełnienie obowiązków. Tym bardziej bardzo ważne jest, aby pracownicy socjalni, funkcjonariusze policji i pracownicy ochrony zdrowia współpracowali ze sobą, gdy prowadzona jest procedura odebrania dziecka w związku z przemocą w rodzinie.

Agnieszka Gorczyńska, prawnik, psychotraumatolog, p.f. Prokuratora Rejonowego Gdańsk-Oliwa w Gdańsku