Szczególne vs. szkodliwe warunki pracy

Praca w szkodliwych warunkach to nie to samo, co praca w szczególnych warunkach. Terminy te w praktyce bywają ze sobą bardzo często mylone, mimo iż ich definicje wynikają z odrębnych podstaw prawnych – pisze mec. Beata Wierzchowska.

Foto: pixabay.com

Szkodliwe warunki pracy to termin wywodzący się z przepisów prawa pracy, dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy¹.

Co do zasady szkodliwe warunki pracy w Polsce podlegają odpowiednim pomiarom. Jeżeli warunki pracy w danej firmie zostały określone jako szkodliwe, pracodawca ma obowiązek ochrony pracowników przed ich oddziaływaniem.

W takiej sytuacji pracownikom mogą przysługiwać dodatki za szkodliwe warunki pracy (które nie są tożsame ze szczególnymi uprawnieniami emerytalnymi czy też rekompensatą).Z kolei definicje pracy w szczególnych warunkach lub pracy o szczególnym charakterze są obecnie² określone w art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych³.

Wykaz konkretyzujący, jakie prace są wykonywane w szczególnych warunkach, a także lista prac o szczególnym charakterze, znajdują się w załącznikach do ww. ustawy i są jej integralnym elementem. O tym, czy praca spełnia warunki uznania za należącą do jednej z tych grup, nie decyduje nazwa stanowiska zawarta w świadectwie pracy, a jej charakter i warunki jej wykonywania. Na pracodawcy ciąży obowiązek oceny, czy praca, którą wykonuje pracownik, może być uznana za niosącą znamiona pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Składka na FEP

Za pracownika, który urodził się po 31 grudnia 1948 r. i wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, pracodawca jest obowiązany opłacać składki na Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP).

Zatem ustalenie, czy pracownik wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze ma ogromne znaczenie nie tylko dla jego uprawnień emerytalnych (wiek potrzebny do nabycia prawa do emerytury pomostowej jest niższy o 5 lat w stosunku do powszechnego wieku emerytalnego), ale również jest istotne dla pracodawcy, gdyż nakłada na niego szereg obowiązków (np. obowiązek prowadzenia wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub prace o szczególnym charakterze, obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych).

I tak, za pracę w szczególnych warunkach uważa się tę związaną z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywaną w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz takich prac został określony w załączniku nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych.

Za pracę o szczególnym charakterze uważa się natomiast pracę wymagającą szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, której możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz takich prac został określony w załączniku nr 2 do tej ustawy.

Co z pracą lekarza?

Praca wykonywana przez lekarza, co do zasady, nie jest pracą w szczególnych warunkach lub pracą o szczególnym charakterze, a tym samym pracodawca nie ma obowiązku opłacania za lekarza składek na Fundusz Emerytur Pomostowych. Treść załącznika nr 1 ustawy o emeryturach pomostowych wskazuje, że praca lekarza nie jest zaliczana do prac w szczególnych warunkach w rozumieniu tej ustawy. Praca lekarza jako taka nie jest również zaliczana do prac o szczególnym charakterze, o czym świadczy wykaz prac zamieszczony w załączniku nr 2 do tej ustawy.

Do prac o szczególnym charakterze zostały jednak zaliczone:

• prace członków zespołów ratownictwa medycznego (pkt 18 załącznika nr 2),
• prace członków zawodowych ekip ratownictwa chemicznego, górskiego, morskiego, górnictwa otworowego (pkt 19 załącznika nr 2),
• prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami, zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (pkt 23 załącznika nr 2),
• prace personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru (pkt 24 załącznika nr 2).

Jeżeli zatem lekarz urodzony po 31 grudnia 1948 r. wykonuje jedną z ww. prac uznanych za pracę o szczególnym charakterze (pkt 18, 19, 23 lub 24 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych), to pracodawca ma obowiązek opłacać za niego składki na FEP.

Problemy interpretacyjne

Pojęcie pracy w szczególnych warunkach nie od dziś budzi wątpliwości i problemy interpretacyjne. Przykładem może być wyjaśnienie w postaci komunikatu Ministerstwa Zdrowia z 22 lipca 2009 r., w którym dokonano interpretacji treści pkt. 24 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych, tj. prac personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru, wskazując, iż „prace tego typu personelu medycznego dotyczą nie tylko obowiązków polegających na udzielaniu świadczeń zdrowotnych w trybie nagłym, ze wskazań życiowych, ale również inne wykonywane w ramach czasu pracy, kiedy istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia skutkującego koniecznością podjęcia szybkiego działania”.

Warto też zwrócić uwagę na coraz bogatsze orzecznictwo dotyczące pracy w warunkach szczególnych, i to zarówno orzecznictwo sądów administracyjnych w zakresie ustalenia stanowisk pracy, na których wykonuje się pracę w tych warunkach oraz ewentualnych nakazów umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, jak i orzecznictwo sądów ubezpieczeń, które ustalają konkretne okresy pracy w warunkach szczególnych w indywidualnych sprawach.

Beata Wierzchowska, radca prawny NIL

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1320) – Dział X
2. Tzw. stare wykazy stanowisk pracy w szczególnych warunkach wynikają z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.)
3. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1924)