TK: lekarz ma działać zgodnie z sumieniem

7 października Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie rozpoznał wniosek Naczelnej Rady Lekarskiej dotyczący prawa lekarza do odmowy wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z sumieniem. Orzekł, że art. 39 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty w dwóch zakresach dotyczących klauzuli sumienia jest niezgodny z Konstytucją RP. Orzeczenie Trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Foto: Lidia Sulikowska

– Jestem zadowolony z wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Wszyscy uczestnicy postępowania, w tym Ministerstwo Zdrowia, Sejm RP i Prokurator Generalny, w pisemnych stanowiskach złożonych w Trybunale, uznawali wniosek Naczelnej Rady Lekarskiej za niezasadny. To ogromny sukces NRL i udowodnienie całemu światu, w tym Sejmowi, Ministerstwu Zdrowia, Prokuratorowi Generalnemu, Komitetowi Bioetyki Polskiej Akademii Nauk, że w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty w sposób niekonstytucyjny ograniczono wolność sumienia lekarza – ocenił po usłyszeniu wyroku prezes NRL Maciej Hamankiewicz.

Ograniczenie wolności sumienia lekarza dopuszczalne tylko przy zagrożeniu życia i zdrowia pacjenta

NRL zaskarżyła art. 39 w związku z art. 30 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty w zakresie, w jakim nakłada na lekarza obowiązek wykonania niezgodnego z jego sumieniem świadczenia zdrowotnego w „innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. Trybunał uznał, że ten zapis jest niezgodny z konstytucją, bo ogranicza możliwość powołania się lekarzy na tzw. klauzulę sumienia nie tylko w przypadkach, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia (co jest zgodne z konstytucją), lecz także „w innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. Trybunał stwierdził, że sformułowanie „inne przypadki niecierpiące zwłoki”, jest zbyt ogólne i nie pozwala na identyfikację wartości czy praw konstytucyjnych, których realizacja może uzasadniać ograniczenie wolności sumienia.

Nie trzeba wskazać innej placówki, która wykona świadczenie

Trybunał uznał także, że niezgodny z ustawą zasadniczą jest też art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty w zakresie, w jakim nakłada na lekarza powstrzymującego się od wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem, obowiązek wskazania realnych możliwości uzyskania takiego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym. Sędziowie stwierdzili, że obowiązek ten stanowi ograniczenie wolności sumienia. Konstytucyjna gwarancja tej wolności sumienia chroni bowiem jednostkę nie tylko przed przymusem podjęcia bezpośredniego zamachu na chronione dobro, lecz także przed takim postępowaniem niezgodnym z sumieniem jednostki, które pośrednio prowadzi do nieakceptowalnego etycznie skutku, w szczególności przed przymusem współdziałania w osiąganiu celu niegodziwego.

Ponadto Trybunał uznał, że lekarz nie ma dostatecznych podstaw do pozyskiwania informacji, którzy inni lekarze będą gotowi wykonać dane świadczenie, co więcej Trybunał uzasadnił, że pozyskanie takich danych mogłoby nawet odbywać się z naruszeniem prawa. W ustnych motywach uzasadnienia wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał ponadto, że ani Ministerstwo Zdrowia ani Narodowy Fundusz Zdrowia nie powinny narzucać podmiotowi leczniczemu obowiązku wykonywania świadczeń „drażliwych”, jeżeli nie dysponuje on kadrą gotową do ich wykonywania.

Trzeba informować o swoim sumieniu pracodawcę

Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednak, że art. 39 ustawy w zakresie, w jakim zobowiązuje lekarza, wykonującego zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, korzystającego z prawa do odmowy wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem do uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego, jest zgodny z konstytucją. Sędziowie stanęli na stanowisku, że zapewnienie dostępności świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych nie może być zrealizowane bez nałożenia na lekarzy-pracowników obowiązku powiadamiania przełożonego. Zdaniem Trybunału, oświadczenie lekarza powinno mieć charakter generalny i uprzedni oraz zawierać stwierdzenie, że lekarz określonych świadczeń zdrowotnych w ogóle wykonywać nie będzie.

Decyzja odnotowana w dokumentacji

Zgodny z konstytucją jest także art. 39 ustawy w zakresie, w jakim zobowiązuje lekarza korzystającego z prawa do odmowy wykonania świadczenia zdrowotnego niezgodnego z jego sumieniem do uzasadnienia i odnotowania tego faktu w dokumentacji medycznej. W ocenie Trybunału, nie jest możliwe jednoczesne skorzystanie z klauzuli sumienia i zachowanie w tajemnicy faktu, że lekarz z niej korzysta. Trybunał zauważył, że choć kwestionowany przepis nie określa wprost, co powinno zawierać wymagane „uzasadnienie” przyczyn odmowy wykonania świadczenia, to jednak uzasadnienie to powinno mieć charakter medyczny, a nie służyć wyjaśnieniu światopoglądu lekarza czy też wskazaniu zasady moralnej leżącej u podstaw jego zachowania.

Celem prowadzenia dokumentacji medycznej nie jest bowiem utrwalanie na piśmie poglądów filozoficzno-prawnych lekarza, lecz utrwalenie danych medycznych (np. wyników przeprowadzonych badań czy analiz) świadczących o tym, że w chwili odmowy wykonania świadczenia nie zachodziło niebezpieczeństwo utraty życia pacjenta, czy też ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pacjenta.

Trybunał Konstytucyjny obradował w składzie:

• Andrzej Rzepliński – przewodniczący,
• Stanisław Biernat,
• Zbigniew Cieślak,
• Maria Gintowt-Jankowicz,
• Mirosław Granat,
• Wojciech Hermeliński,
• Leon Kieres,
• Marek Kotlinowski,
• Teresa Liszcz,
• Małgorzata Pyziak-Szafnicka – sprawozdawca,
• Stanisław Rymar,
• Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz,
• Andrzej Wróbel,
• Marek Zubik.

„Ignorantia iuris nocet” (łac. nieznajomość prawa szkodzi) – to jedna z podstawowych zasad prawa, pokrewna do „Ignorantia legis non excusat” (łac. nieznajomość prawa nie jest usprawiedliwieniem). Nawet jeśli nie interesuje cię prawo medyczne, warto regularnie śledzić dział Prawo w portalu „Gazety Lekarskiej”. Znajdziesz tu przydatne informacje o ważnych przepisach w ochronie zdrowia – zarówno już obowiązujących, jak i dopiero planowanych.