Jak skutecznie leczyć alergię na pokarm?

O różnicach między alergią na pokarm a nietolerancją pokarmową, objawach, które wymagają podjęcia natychmiastowej interwencji lekarskiej oraz modzie na dietę bezglutenową, rozmawiamy z prof. Hanną Szajewską, kierownikiem Kliniki Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

Foto: Tomasz Adamaszek

Pani Profesor, czym różni się alergia na pokarm od nietolerancji pokarmowej?

– Podstawowa różnica dotyczy mechanizmu powstawania choroby. Alergia na pokarm to reakcja nadwrażliwości na pokarm z udokumentowanym lub bardzo prawdopodobnym mechanizmem immunologicznym. Organizm dziecka (jego układ odpornościowy) „odpowiada” nieprawidłowo na niektóre składniki pożywienia (tzw. alergeny pokarmowe). Przykładem jest alergia na białka mleka krowiego.

Termin „nietolerancja pokarmu” oznacza niepożądaną reakcję na pokarm, kiedy mechanizm immunologiczny został wykluczony. Przykładem może być nietolerancja laktozy (cukru znajdującego się w mleku), wynikająca z niedoboru laktazy (enzymu rozkładającego laktozę do glukozy i galaktozy).

W ostatnim czasie przez media przetoczyła się prawdziwa batalia antyglutenowa, w której swój udział miało wielu dietetyków. Na rynku jak grzyby po deszczu zaczęły pojawiać się bezglutenowe produkty spożywcze. Czy unikanie glutenu, zwłaszcza w przypadku dzieci, jest zasadne?

– Podstawowym wskazaniem do eliminacji glutenu jest celiakia (choroba trzewna). Inne wskazania medyczne to alergia na pszenicę i nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (chociaż w tym ostatnim przypadku przedmiotem dyskusji pozostaje zarówno istnienie samej jednostki chorobowej, jak i czynnik ją wywołujący).

Podobnie jak inne mody na cudowne diety, moda na dietę bezglutenową prawdopodobnie przeminie. Nim tak się stanie, warto wiedzieć, że dobrze zbilansowana dieta bezglutenowa nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, choć zwykle jest droższa niż zwykła dieta. Problemem może być natomiast niekontrolowane stosowanie diety bezglutenowej, zwłaszcza jeżeli dotyczy małych dzieci lub młodzieży w wieku pokwitaniowym.

Jednak korzyści ze stosowania diety bezglutenowej, w porównaniu z dietą zawierającą gluten, u zdrowej osoby nie są jasne. Niewątpliwie na popularności diety bezglutenowej zyskują osoby faktycznie wymagające jej przestrzegania. Zdecydowanie łatwiej jest kupić produkty bezglutenowe. Większa jest też szansa na danie bezglutenowe w restauracji, barze czy kawiarni.

Jaka jest Pani zdaniem wartość diagnostyczna testów na nietolerancję pokarmową? U kogo warto je wykonać i czy w ogóle ma to sens?

– Podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu nadwrażliwości na pokarmy ma rozmowa z rodzicami dziecka. Pozwala ustalić, czy wystąpiła nieprawidłowa reakcja i jaki jest jej związek ze spożywanym pokarmem oraz powtarzalność dolegliwości po jego spożyciu. Rozpoznanie wstępne alergii na pokarm powinno zostać bezwzględnie potwierdzone testem eliminacji i prowokacji.

Celem jest wykazanie ustępowania objawów chorobowych w czasie stosowania diety eliminacyjnej i ponownego ich pojawiania się w czasie prowokacji. W codziennej praktyce wystarczy test prowokacji metodą otwartą. Z diety usuwa się odpowiednio kolejne produkty i obserwuje efekty. Testy mają znaczenie, w tym punktowe testy skórne lub oznaczanie przeciwciał IgE, ma znaczenie pomocnicze w diagnostyce reakcji IgE-zależnych.

Czym różni się tzw. zespół alergii jamy ustnej od innych typów alergii na pokarm? Czy dziecko może mieć jednocześnie różne rodzaje alergii na pokarm?

– Około 5-10% chorych z alergią na pyłki roślin reaguje na podobne do nich alergeny pokarmowe. Klasycznym przykładem jest pieczenie i świąd w jamie ustnej po zjedzeniu jabłka przez chorego uczulonego na pyłek brzozy. Jest to tzw. zespół alergii jamy ustnej. Częściej dotyczy dorosłych, rzadziej dzieci. Objawy zwykle ustępują szybko i nie stanowią zagrożenia dla życia. W rodzinie chorego najczęściej występują choroby atopowe.

Niektórzy rodzice twierdzą, że można „wyrosnąć” z alergii na pokarm. Czy to prawda?

– U dzieci najczęściej występuje alergia na białka mleka krowiego. W jej przypadku do 5. roku życia u większości dzieci (około 80%) rozwija się tolerancja na białka mleka krowiego.Wcześniej i częściej u dzieci z alergią IgE-niezależną. U dzieci z alergią IgE-zależną może pojawić się inna postać alergii („marsz alergiczny”).

Kiedy rodzice powinni natychmiast udać się z dzieckiem do lekarza? Czy istnieją tzw. objawy alarmowe, świadczące o tym, że sytuacja jest bardzo poważna?

– Najbardziej niepokojące, zawsze wymagające szybkiej konsultacji lekarskiej, są objawy wskazujące na wstrząs anafilaktyczny. Objawy te występują zwykle w bardzo krótkim czasie (kilka-kilkanaście minut) po kontakcie z alergenem. Niepokojące są takie objawy jak: zawroty głowy, uczucie silnego osłabienia, kołatanie serca, chrypka, uczucie braku powietrza, nudności i wymioty.

Co to jest alergia krzyżowa, jakie są jej objawy i w jakim wieku najczęściej występuje?

– Alergia krzyżowa polega na występowaniu reakcji alergicznych na podobne alergeny o zbliżonej budowie białkowej. Może ona dotyczyć alergenów spokrewnionych lub niespokrewnionych ze sobą. Obserwuje się reakcje krzyżowe między: różnymi alergenami pokarmowymi, pokarmowymi i wziewnymi (np. pyłki, sierść zwierząt), pokarmowymi i kontaktowymi (np. z lateksem).

Są to najczęściej reakcje natychmiastowe z udziałem przeciwciał IgE. Typowe reakcje krzyżowe to: brzoza-jabłko-orzech; seler-marchew-bylica-przyprawy; banan-lateks; roztocze-ślimaki.

Czy to prawda, że istnieje związek między alergią na pokarm w dzieciństwie a alergią np. na pyłki roślin albo sierść zwierząt w życiu dorosłym?

– Jedną z cech alergii jest zmienność jej obrazu wraz z wiekiem chorego. Jest to tzw. marsz alergiczny. Do ujawnienia się alergii dochodzi zazwyczaj już we wczesnym dzieciństwie. U niemowlęcia przejawia się ona najczęściej jako alergia na pokarm, u starszych dzieci ma inną manifestację, np. jako astma oskrzelowa lub alergiczny nieżyt nosa.

Czy można zapobiec alergii na pokarm u dziecka? W jakim stopniu może w tym pomóc karmienie piersią?

– Częstość występowania chorób alergicznych może zależeć od sposobu żywienia we wczesnym okresie życia dziecka. Aktualnie zalecane jest wyłączne karmienie piersią przez co najmniej cztery-sześć pierwszych miesięcy życia dziecka.

Niemowlęta z grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia choroby atopowej (tzn. atopia udokumentowana u rodziców i/lub rodzeństwa), które nie mogą być karmione wyłącznie piersią,powinny otrzymać preparat mlekozastępczy o potwierdzonej zmniejszonej alergenności (hydrolizat o znacznym lub nieznacznym stopniu hydrolizy białka) jako profilaktykę wystąpienia reakcji alergicznych, przede wszystkim atopowego zapalenia skóry.

Nie ma natomiast przekonujących danych, że unikanie lub odraczanie wprowadzania potencjalnie alergizujących pokarmów, takich jak np. ryby i jaja, zmniejsza częstość alergii u niemowląt z grupy ryzyka wystąpienia alergii, jak też u nieobciążonych takim ryzykiem.

W jaki sposób leczy się alergię na pokarm? Czy unikanie pokarmu, który ją wywołuje, wystarczy, żeby pozbyć się jej objawów?

– Jedynym skutecznym leczeniem alergii na pokarm jest dieta eliminacyjna, która polega na unikaniu składnika pokarmowego odpowiedzialnego za występowanie objawów chorobowych i wprowadzeniu na jego miejsce składników zastępczych o równoważnych właściwościach odżywczych.

W praktyce konieczne bywa na ogół eliminowanie z diety tylko jednego, rzadziej kilku najczęstszych alergenów. W leczeniu alergii na białka mleka krowiego – najczęstszej postaci alergii u małych dzieci – podstawowe zastosowanie mają hydrolizaty białka o znacznym stopniu hydrolizy białka.