Janusz Korczak i jego Warszawa

Janusz Korczak, właściwie Henryk Goldszmit, urodził się 22 lipca 1878 lub 1879 r. w Warszawie. Zginął prawdopodobnie 7 sierpnia 1942 r. w Treblince.

Pomnik Janusza Korczaka przy Pałacu Kultury i Nauki (od strony ul. Świętokrzyskiej) w Warszawie
Foto: Jan Bohdan Chmielewski (domena publiczna)

Ciekawe, że w życiu tak znanego powszechnie człowieka tak wiele pozostaje nadal zagadką. To, co wiemy na pewno, to fakt, że Henryk Goldszmit urodził się w Warszawie, mieście, o którym pisał po latach w „Pamiętniku”: „Kocham Wisłę warszawską i oderwany od Warszawy odczuwam żrącą tęsknotę. Warszawa jest moja i ja jestem jej. Powiem więcej: jestem nią”.

Jako chłopiec uczęszczał do szkoły początkowej Augustyna Szmurły przy ulicy Freta, potem do Gimnazjum Praskiego przy ulicy Brukowej. Uczył się przeciętnie – raz nawet powtarzał rok, ale lubił czytać. Być może był to jego sposób ucieczki przed kłopotami rodzinnymi – ojciec chorował psychicznie i zmarł, gdy syn miał osiemnaście lat. Aby wspomóc finansowo siostrę i matkę, zaczął udzielać korepetycji.

Równocześnie pisał swoje pierwsze teksty. Jeszcze przed rozpoczęciem studiów medycznych na Carskim Uniwersytecie Warszawskim napisał humoreskę „Węzeł gordyjski” opublikowaną w satyrycznym czasopiśmie „Kolce”. W okresie studiów pracował w czytelni dla dzieci, był zatrudniony jako wychowawca dzieci żydowskich w ośrodku wakacyjnym „Michałówka”, a także jako wychowawca podczas kolonii dla chłopców chrześcijańskich w „Wilhelmówce”. W tym czasie napisał swoją pierwszą powieść „Dzieci ulicy”.

Pseudonimu Janusz Korczak użył po raz pierwszy w 1898 r., gdy wziął udział w konkursie na sztukę teatralną, ogłoszonym przez Ignacego Jana Paderewskiego na łamach czasopisma „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne”. Po ukończeniu studiów pracował jako lekarz miejscowy w żydowskim Szpitalu dla Dzieci im. Bersohnów i Baumanów przy ulicy Śliskiej 51 w Warszawie, a w latach 1905-1906 był lekarzem wojskowym na froncie wojny rosyjsko-japońskiej. Dokształcał się za granicą: w Berlinie, Paryżu i Londynie.

Już wtedy interesowały go nie tylko wykłady z zakresu pediatrii, ale także pedagogiki. Odwiedzał szpitale dziecięce i zakłady zajmujące się terapią i edukacją najmłodszych. W 1912 r. zrezygnował z pracy w szpitalu, obejmując funkcję dyrektora nowo otwartego żydowskiego Domu Sierot, gdzie rozpoczął wieloletnią współpracę ze Stefanią Wilczyńską, która pomagała mu wdrażać w życie jego autorskie koncepcje pedagogiczne.

W 1914 r. został powołany do wojska, początkowo jako ordynator polowego szpitala dywizyjnego na Ukrainie, następnie został lekarzem pediatrą w przytułku dla dzieci ukraińskich pod Kijowem, gdzie poznał Marynę Rogowską-Falską. W 1918 r. powrócił do pracy w Domu Sierot. W 1926 r. zainicjował wydawanie nowatorskiego tygodnika dzieci i młodzieży „Mały Przegląd” – jako dodatku do dziennika „Nasz Przegląd”. Było to pismo praktycznie całkowicie tworzone „przez dzieci i dla dzieci”. Janusz Korczak był jego redaktorem do 1930 r., później przekazał tę funkcję Igorowi Newerlemu. Ostatni numer „Małego Przeglądu” ukazał się w piątek, 1 września 1939 r.

W połowie lat trzydziestych XX w. związał się z Polskim Radiem, gdzie pod pseudonimem „Stary Doktór” nagrywał audycje dla dzieci i młodzieży. Współpracował wówczas z wieloma czasopismami wydawanymi także w języku hebrajskim i żydowskim. Interesował się organizacją pracy pedagogicznej w Palestynie, gdzie dwukrotnie pojechał, aby zapoznać się z realiami życia w kibucach. Pomimo iż Janusz Korczak jest dziś pamiętany głównie jako pedagog i publicysta, to nigdy nie zapomniał, że „winien być dobrym lekarzem”.

Pod tym tytułem w Muzeum Medycyny Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego otworzono w grudniu 2012 r. niezwykle interesującą wystawę czasową obrazującą życie lekarza – Janusza Korczaka. Wybuch II wojny światowej postawił przed nim ogromne wyzwanie. Było nim zapewnienie opieki dzieciom z Domu Sierot mimo narastających trudności i zgrozy życia w getcie. Sam Korczak został aresztowany i uwięziony na Pawiaku, ponieważ odmówił zdjęcia oficerskiego munduru. Dzięki pomocy pracujących tam polskich lekarzy został zwolniony i mógł wrócić do swoich dzieci.

Dom Sierot przenoszono dwukrotnie w ciągu dwóch lat, przy czym każda kolejna placówka wymagała przystosowania do przebywania w niej dzieci. Ostatni okres istnienia Domu Sierot został ukazany w przejmujący sposób w filmie Andrzeja Wajdy „Korczak”. Tam też w poetycki sposób przedstawiono ostatnie chwile życia Starego Doktora. Badacze zagadnienia do dziś sprzeczają się nie tylko co do prawdopodobnej trasy ostatniego przemarszu dzieci, ale także co do samej daty śmierci.

Życie i twórczość Janusza Korczaka badają od wielu lat dr Marta Ciesielska i mgr Agnieszka Witkowska-Krych z Ośrodka Dokumentacji i Badań „Korczakianum” mieszczącego się w budynku dawnego Domu Sierot przy ulicy Jaktorowskiej 6 w Warszawie. Tam też organizowane są lekcje muzealno-warsztatowe dla dzieci, młodzieży i studentów. Każdy, kto, będąc w Warszawie, chciałby odwiedzić miejsca związane z historią życia Janusza Korczaka, może skorzystać z darmowej aplikacji na smartfony z systemem iOS lub Android „My Warsaw – Warszawa jest moja”.

To pierwsza w Polsce dwujęzyczna aplikacja na telefon, łącząca w sobie funkcje przewodnika, gry miejskiej i kompendium wiedzy. Aplikacja ukazuje nieistniejącą już Warszawę Janusza Korczaka poprzez zdjęcia, nagrania audio, quizy i cytaty. Po jej zainstalowaniu w telefonie na ekranie wyświetla się mapa Warszawy. Użytkownicy mają do wyboru dwie trasy, z których każda liczy około 12 km. Pierwsza „Moja droga przez życie” prowadzi po miejscach związanych z dzieciństwem Korczaka i jego działalnością pedagogiczną, druga ścieżka to „Doświadczenia wojenne”.

Dzięki geolokalizacji po wybraniu jednej z tras system odnajduje użytkownika na mapie i kieruje do najbliższego punktu trasy. Każdy punkt został opisany przez historyka, opatrzony cytatem z pism Korczaka oraz galerią obrazów, w których wykorzystano nową technologię „rozszerzonej rzeczywistości” („augmented reality”). Technologia ta polega na nakładaniu na siebie dwóch obrazów: aktualnego, widzianego przez kamerę w telefonie, i historycznego – wygenerowanego przez aplikację na podstawie zdjęć archiwalnych.

Trasy wycieczek zostały opracowane przez Jagnę Koftę oraz Agnieszkę Witkowską – doświadczone przewodniczki po Warszawie. Aplikacja została przygotowana m.in. przez Muzeum Historii Żydów Polskich i Dom Spotkań z Historią, pod patronatem Rzecznika Praw Dziecka. Aplikację można pobrać z GooglePlay (dawniej Android Market) i AppStore. Po instalacji jest dostępna offline (zajmuje 200 MB pamięci), bez konieczności dostępu do internetu. Aplikacja łączy się z serwisami Facebook, Twitter i Foursquare.

Maria Ciesielska
Przewodnicząca Sekcji Historycznej OIL w Warszawie

Przypisy:

1. Wszelkie informacje biograficzne pochodzą ze strony http://culture.pl (autor: Agnieszka Witkowska-Krych).
2. „Winienem być dobrym lekarzem. Janusz Korczak-Henryk Goldszmit”, publikacja towarzysząca wystawie w Muzeum Medycyny Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego (grudzień 2012–czerwiec 2013).
3. Janusz Korczak „Szkoła życia. Obrazki szpitalne. Artykuły pedagogiczne i medyczne (1900-1912)”, Warszawa 1998.
4. Janusz Korczak „Pamiętnik i inne pisma z getta”, Warszawa 2012.