Lekarz, polityk, patriota. Stefan Dąbrowski (1877-1947)

Są w historii postacie znaczące, które nigdy zapewne nie doczekają się wzmianki w podręczniku. Ich dokonania giną w cieniu rzucanym przez innych, uznanych za znakomitszych.

Stefan Dąbrowski, 1919 r.
Ze zbiorów PAN Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu

Dlatego warto przypomnieć – spośród licznej grupy tych, którzy w pierwszych dziesięcioleciach minionego wieku wyróżnili się w polskim życiu politycznym – sylwetkę prof. Stefana Dąbrowskiego. Choć nie było mu dane odegrać w wydarzeniach epoki roli kluczowej, to jednak uczestniczył w nich aktywnie. Aktywność ta, szczególnie w okresie walk o odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r., nie pozostała bez znaczącego wpływu na otaczającą go rzeczywistość polityczno-społeczną.

Urodzony w 1877 r. w Warszawie pod panowaniem rosyjskiego cesarza Aleksandra II, a zmarły w Poznaniu w dwa lata po zakończeniu II wojny światowej był postacią, która zapisała się w historii medycyny polskiej oraz posiada swoje miejsce w dziejach prawicowego nurtu politycznego. Należał do obozu Narodowej Demokracji, w latach 1922-1935 sprawując mandat poselski, a równocześnie był cenionym lekarzem i cieszącym się renomą badaczem, znawcą zagadnień chemii medycznej oraz fizjologii, dziekanem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego, następnie zaś rektorem tejże uczelni. Ukończył studia na wydziale lekarskim Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego w 1900 r. Pracę naukową kontynuował w Paryżu i we Lwowie.

W 1913 r. uzyskał tytułu profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Lwowskiego. W chwili wybuchu I wojny światowej został skierowany do Nowego Targu, gdzie objął stanowisko lekarza miejskiego. Od 1915 r. działał w Książęco-Biskupim Komitecie pomocy dla dotkniętych klęską wojny. Była to organizacja założona przez biskupa Adama Sapiehę, koordynująca pracę ratunkową dla ludności cywilnej poszkodowanej przez wojnę na terenie Galicji i Królestwa Polskiego. Stefan Dąbrowski sprawował funkcję delegata Komitetu w Nowym Targu. W 1916 r. powrócił do Lwowa. Pracę naukową na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Lwowskiego z powodzeniem łączył z działalnością niepodległościową.

We Lwowie brał udział w zakonspirowanych działaniach Ligi Narodowej. Za głównego wroga sprawy niepodległości Polski uważał Niemcy.

Jednym z kierunków jego działalności było przeciwdziałanie planom werbunku w Królestwie. Podjął się analizy stanu wyczerpania zasobów ludzkich w państwach centralnych. Dojrzewała w nim myśl naukowego zbadania rezerw sił walczących, którym przypisywał doniosły wpływ na losy wojny. Ustalił, że w 1916 r. nastąpi krytyczny okres, zaczynający poważny niedobór rezerw ludzkich przeznaczonych do służby wojskowej w Niemczech i Austro-Węgrzech. W formie poufnego memoriału wzywał do zapobieżenia powstaniu regularnej armii polskiej u boku Niemców.

Zadaniem społeczeństwa polskiego miało być – według Dąbrowskiego – zachowanie sił ludzkich dla własnego państwa, które wkrótce miało się odrodzić. Dowodem na słuszność jego teorii był akt obwieszczony 5 listopada 1916 r. w Warszawie i Lublinie. Manifest dwóch cesarzy, zapowiadający utworzenie państwa polskiego, miał im zjednać polską opinię publiczną celem uzyskania polskiego żołnierza z Królestwa. W tej sytuacji Dąbrowski postanowił upublicznić wyniki badań. Opracowanie pt. „Wojna światowa w świetle cyfr i wpływ rezerw Kongresówki na dalszy jej przebieg” opublikował anonimowo w 1917 r.

Stefan Dąbrowski na Cmentarzu Obrońców Lwowa, 1936 r.
Ze zbiorów PAN Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu

Przez cały rok 1917 Dąbrowski kontynuował badania statystyczne nad wyczerpaniem rezerw w państwach centralnych. Zachęcony zgodnością wyników, rozważając przebieg powołań i strat w armii austro-węgierskiej, sformułował teorię wojny integralnej, przez którą rozumiał wojnę prowadzoną do całkowitego wyczerpania rezerwuaru ludności płci męskiej. W styczniu 1918 r. wyliczył stan rezerw na bieżący rok. Prognozował, że chwila krytyczna nastąpi jesienią 1918 r.! Odegrał także sporą rolę w tworzeniu tajnych struktur wojskowych obozu narodowego, które powołano do życia w ostatnich miesiącach przed upadkiem monarchii austro-węgierskiej.

Był głównym inicjatorem tego dzieła oraz pomysłodawcą nazwy: Polskie Kadry Wojskowe. W ich szeregach skupiło się ok. 200 osób. Formacja ta przeżyła swój chrzest bojowy podczas walk polsko-ukraińskich o Lwów, które wybuchły 1 listopada 1918 r. Przystępując do wojny z Ukraińcami o Lwów, Polacy utworzyli namiastkę władz cywilnych w postaci Komitetu Obywatelskiego. W jego skład wszedł Dąbrowski, do którego zadań należała organizacja militarnej pomocy dla miasta i prowadzenie biura uzupełnień wojskowych. Po wycofaniu się Ukraińców ze Lwowa 22 listopada 1918 r., polskie władze rozpoczęły organizowanie wojska przeznaczonego do dalszych walk o Galicję Wschodnią. W działaniach tych brał udział Dąbrowski, pracując w komisji poborowej.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. otworzyło przed Dąbrowskim, przedstawicielem liczącego się środowiska, nowe perspektywy politycznej działalności.

Z początkiem 1919 r., po spotkaniu z premierem Ignacym Paderewskim, został delegatem rządu przy udającej się do Galicji Wschodniej misji francuskiego gen. Josepha Berthélemy’ego. Misji polecono zbadać sytuację w Galicji Wschodniej i poinformować władze alianckie o sytuacji militarnej na terenie Lwowa. Kilkanaście miesięcy później, wiosną 1920 r., Dąbrowski objął stanowisko wiceministra spraw zagranicznych. Pozostał na nim przez czternaście miesięcy, zajmując się m.in. sprawami plebiscytów na Warmii i Mazurach oraz próbą rozwiązania polsko-litewskiego sporu o Wileńszczyznę. Niebawem po utracie funkcji rządowej poświęcił się ponownie pracy naukowej, teraz prowadzonej na uniwersytecie w Poznaniu, dokąd przeniósł się ze Lwowa w 1921 r.

Na Wydziale Lekarskim UP kierował Zakładem Chemii Fizjologicznej. Z sukcesami prowadził badania dotyczące funkcji nerek. Szeroko rozwinął analizę składników moczu i krwi, opracowując wiele metod badawczych w tej dziedzinie. W 1939 r. wybrany został rektorem UP. Wobec wybuchu wojny funkcji w przewidzianym terminie nie objął. Po wojennej tułaczce obowiązki rektorskie podjął w 1945 r. Atakowany przez przedstawicieli nowej władzy tracił stopniowo możliwości efektywnego działania. Urlopowany na własną prośbę w 1946 r., niebawem zachorował na serce. Zmarł 23 marca 1947 r. i został pochowany na cmentarzu w podpoznańskim Puszczykowie.

Prof. Stefan Dąbrowski należał do pokolenia, które odegrało znaczącą rolę w procesie konkretyzacji bliższych i dalszych celów politycznych Polaków podczas I wojny światowej, pokolenia, które wniosło także swój udział w proces formowania się państwa polskiego. Wyrazem uznania dla jego osoby i osiągnięć były przyznane mu odznaczenia m.in.: Krzyż Walecznych (1921), Krzyż Obrońców Lwowa (1921), Krzyż Niepodległości (1933).

Kazimierz Janicki
Ośrodek Historyczny NIL

* * *

H. Karoń, „Profesor dr Stefan Dąbrowski – lekarz i pierwszy biochemik poznański”, [w:] „Wkład lekarzy i farmaceutów wielkopolskich do rozwoju nauk medycznych”, pod red. M. Stańskiego, Warszawa – Poznań 1975, s. 93-99.

J. Malinowski, „Stefan Dąbrowski (1877-1947). Biografia polityczna”, Poznań 2014.