Dowód w sprawie

O roli lekarza w postępowaniu karnym w sprawach o przestępstwa popełnione na szkodę małoletnich pisze prokurator rejonowy w Malborku Agnieszka Gorczyńska.

Małoletni, czyli osoba poniżej 18. r.ż. (art. 10 k.c.¹) może być pokrzywdzonym szeregiem przestępstw.

W praktyce lekarskiej najczęściej mamy do czynienia z małoletnim jako ofiarą znęcania się fizycznego i psychicznego, różnych uszkodzeń ciała, a także przestępstw przeciwko wolności seksualnej (zachowań pedofilnych, gwałtu), ale również narażenia na niebezpieczeństwo (np. kiedy rodzice nie są w stanie zapewnić dziecku należytej opieki i stwarzają sytuację zagrażającą jego życiu lub zdrowiu).

Praktyka prokuratorska w ostatnim czasie pokazuje niestety, że tych przestępstw dopuszczają się bardzo często osoby najbliższe lub te, które z racji wykonywanego zawodu mają z małoletnim częsty kontakt (np. nauczyciele, opiekunowie). Dlatego tak ważna jest rola innych osób, w tym właśnie lekarzy, aby symptomy czy też przesłanki wskazujące na uzasadnione podejrzenie zaistnienia przestępstwa na szkodę małoletniego zauważyć, odpowiednio zareagować, a także zabezpieczyć wszystkie możliwe dowody dla ewentualnego postępowania karnego.

Dokumentacja medyczna

Jednym z podstawowych dokumentów wytworzonych przez lekarza, które mogą być wykorzystane dla przyszłego procesu karnego (i staną się podstawą opinii dla innego lekarza – biegłego medycyny sądowej czy innego specjalisty lub tzw. biegłego ad hoc), jest oczywiście dokumentacja lekarska, obejmująca przeprowadzony przez lekarza wywiad, badania i wydane dla pacjenta zalecenia. W kwestii wykorzystania dokumentów zawierających tajemnicę lekarską decyduje prokurator (art. 226 k.p.k.²).

Mimo że dokumentacja sama w sobie zawiera tajemnicę zawodową, nie ma w tym przypadku zastosowania przepis art. 180 §2 k.p.k., zatem nie muszą być spełnione dodatkowe przesłanki i warunki, jak przy przesłuchaniu lekarza jako świadka w postępowaniu karnym. W postępowaniu przygotowawczym – prokurator, a w postępowaniu sądowym – sąd, by uzyskać dostęp do konkretnej dokumentacji lekarskiej, wydaje postanowienie o żądaniu wydania rzeczy.

Obdukcja

Elementem dokumentacji medycznej może być także obdukcja lekarska, czyli zaświadczenie wydane wskutek przeprowadzenia specjalistycznego badania lekarskiego ukierunkowanego stricte na stwierdzenie i opisanie konkretnych obrażeń ciała wynikających z zaistniałego zdarzenia. W tym celu do lekarza zgłasza się sam pokrzywdzony, a w przypadku małoletniego jest on przyprowadzany na badanie przez przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego.

Czynność ta może zostać wykonana przez każdego lekarza, czy to lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, czy w ramach prywatnej porady lekarskiej, a także w ramach opieki nocnej lub oddziału ratunkowego szpitala. Dokument ten nie ma waloru dowodowego, tak jak każda inna dokumentacja lekarska będzie podstawą analizy dla opiniującego na zlecenie organów ścigania czy sądu biegłego lub zespołu biegłych.

Badanie ofiary gwałtu i czynu pedofilskiego

W praktyce najwięcej trudności budzi badanie ofiary gwałtu lub innego wykorzystania seksualnego, w szczególności jeśli ofiarą jest małoletni. Wymaga ono nie tylko odpowiedniej wiedzy, umiejętności i doświadczenia zawodowego, ale przede wszystkim empatii, wyczucia i wiedzy psychologicznej. Wszystko po to, aby zapewnić pokrzywdzonemu komfort podczas badania i nie doprowadzić do wtórej wiktymizacji.

Osoba, która doznała traumy wykorzystania seksualnego, czy to jednorazowej czy rozłożonej w czasie, boryka się z różnymi emocjami, może być albo nadmiernie ekspresyjna, chcieć opowiadać o tym, czego doznała, albo też wycofana lub nieobecna.

Trudniej, jeśli jest to dziecko na takim etapie rozwojowym, kiedy nie jest w stanie zrozumieć, co się stało, targają nim sprzeczne emocje i odczucia, a nie ma jeszcze wiedzy, doświadczenia życiowego i instrumentów, by sobie z doznaną sytuacją poradzić w momencie badania.

Rolą lekarza nie jest w tym momencie ani ustalanie stanu faktycznego (poza niezbędnym do przeprowadzenia badania), ani też udzielanie wsparcia psychologicznego, a tym bardziej ocena zachowania czy okoliczności zdarzenia. W badaniu nie powinny uczestniczyć osoby trzecie, poza bliskimi ofiary, jeśli o to ona prosi.

Nie ma potrzeby, a nawet nie jest to wskazane, by w badaniu uczestniczył funkcjonariusz policji, nawet jeśli jest tej samej płci. Jeśli lekarz potrzebuje pomocy czy asysty, winien przybrać do czynności osobę z personelu medycznego. Lekarz występuje wtedy w roli tzw. specjalisty, osoby wykonującej konkretne badanie i czynności specjalistyczne według pewnego schematu.

W tym przypadku musi być to lekarz konkretnej specjalizacji – ginekologii i położnictwa, choć niekoniecznie dziecięcej, gdyż takie badanie musi być przeprowadzone niezwłocznie po ujawnieniu przestępstwa – tak aby ewentualny materiał genetyczny i inne ślady przestępstwa nie uległy zatarciu, zatem przez każdego specjalistę, do którego zgłasza się policja z ofiarą przestępstwa.

Pakiet ginekologiczny składa się z zestawu do pobierania materiału genetycznego w celu jego identyfikacji z różnych obszarów ludzkiego ciała, tj. jamy ustnej, genitaliów męskich, pochwy, odbytu, paznokci i skóry. Szczegółowa instrukcja zawiera wskazówki pobrania materiału genetycznego z określonej partii ciała. Wymazówki, ampułki i torebki dołączone do pakietu są odpowiednio opisane, tak by pakowanie pobranego materiału odbyło się według określonych zasad.

Z przeprowadzanego badania lekarz sporządza sprawozdanie, które składa się z czterech części (wywiad i obserwacje zawierające konkretne zamknięte pytania; badanie lekarskie, które wymaga oznaczenia na rycinach ujawnionych na ciele cech wskazujących na użycie przemocy wraz z opisem śladów przemocy seksualnej; protokół zabezpieczenia śladów; pokwitowanie przez funkcjonariusza policji zabezpieczonych śladów).

Zawiadomienie o przestępstwie

Jeśli w trakcie wykonywania praktyki lekarz nabędzie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego, ma społeczny, a w zakresie określonej kategorii przestępstw – prawny obowiązek zawiadamiania o przestępstwie. Ustawodawca przewidział w art. 240 k.k. odpowiedzialność karną osoby, która mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu określonych czynów zabronionych, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw.

Zatem jeśli lekarz otrzyma informacje lub sam w wyniku własnych czynności zawodowych poweźmie podejrzenie, że dziecko jest ofiarą zabójstwa, działań zmierzających do pozbawienia go życia, czy ofiarą wykorzystania seksualnego, powinien o tym zawiadomić organy ścigania, by nie narazić się samemu na ewentualną odpowiedzialność karną.

Przy czym, jeśli chodzi o małoletnich po ukończeniu 15. r.ż., znamieniem przestępstwa jest ponadto użycie przez sprawcę takich metod jak przemoc fizyczna czy psychiczna, groźba, podstęp lub wykorzystanie bezradności wynikającej z choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego lub wprowadzenia w stan powodujący brak zdolności do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, czyli np. odurzenie środkami odurzającymi czy psychotropowymi lub upojenie alkoholem, podanie leków.

Co do osoby, która nie ukończyła 15. r.ż., ustawodawca przyjął założenie, iż jest ona niedojrzała psychofizycznie do podjęcia współżycia seksualnego. Zatem bez względu na metodę działania sprawcy penalizowane jest doprowadzenie takiej osoby do obcowania płciowego, dopuszczenie się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadzenie jej do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania.

Zawiadomienie o przestępstwie nie ma określonych wymogów formalnych. Powinno jednak zawierać dane umożliwiające identyfikację pokrzywdzonego, osoby podejrzanej o przestępstwo, ewentualnych świadków czy innych źródeł dowodowych. Umożliwi to podjęcie niezwłocznie odpowiednich działań przez organy ścigania, zabezpieczenia dowodów w ramach własnych kompetencji.

Należy mieć na uwadze, że placówki medyczne to jedne z podmiotów mających ustawową legitymację, a z drugiej strony obowiązek do wdrożenia procedury niebieskiej karty, jeśli w ramach swojej działalności ujawnią, że małoletni jest ofiarą przemocy w rodzinie.

Lekarz jako świadek

Zgodnie z prawem każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Taki obowiązek ma również lekarz, którego rolą jest w takiej sytuacji przedstawienie faktów, złożenie relacji o tym, co zaobserwował czy czego się dowiedział w ramach pracy zawodowej o konkretnym zdarzeniu.

Z tym, że jako osoba obowiązana do zachowania tajemnicy lekarskiej, może być przesłuchiwana co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd. W trakcie przesłuchania lekarzowi jak każdemu świadkowi przysługuje prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo.

Lekarz jako biegły

Inna jest natomiast rola lekarza – biegłego sądowego. Jeżeli bowiem stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego albo biegłych. W celu jej wydania można też zwrócić się do instytucji naukowej lub specjalistycznej.

Powołany biegły – lekarz z zakresu medycyny sądowej lub innej specjalizacji, w zależności od charakteru danej sprawy, powinien być wpisany na listę biegłych prowadzoną przez prezesa właściwego miejscowo sądu okręgowego. Do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie.

Zatem niejako wbrew woli danego lekarz może on być zaangażowany w proces karny, mimo że nie zwracał się o wpisanie na tzw. listę biegłych. Opinia sądowo-lekarska może przybrać formę pisemną lub ustną. Na etapie postępowania przygotowawczego ma ona zazwyczaj formę pisemną, zawiera odpowiedzi na konkretne pytania zadane przez organ ścigania w postanowieniu o powołaniu biegłego.

Biegły wydaje swoją opinię w oparciu o zabezpieczoną dokumentację medyczną oraz inne materiały z akt sprawy karnej, takie jak przeprowadzone czynności procesowe, np. oględziny ciała, miejsca czy przesłuchania świadków, pokrzywdzonego.

Jeśli opinia jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych. Jeśli opinia nie zawiera powyższych uchybień, stanowi dowód w sprawie. W zależności od wyniku postępowania przygotowawczego czy dalszego biegu sprawy w sądzie, na tym może się kończyć rola biegłego lekarza.

Jeśli sprawa znajdzie swój finał w sądzie, inni uczestnicy postępowania – oskarżony, jego obrońca, oskarżyciel posiłkowy, jego pełnomocnik czy sąd – mogą poddać przedstawioną opinię ponownej analizie czy weryfikacji, co będzie oznaczać dla biegłego lekarza konieczność wydania uzupełniającej opinii, stawienia się w sądzie na rozprawie i udzielenia odpowiedzi na dodatkowe pytania stron czy też nawet konfrontacji z innymi biegłymi.

Przebieg procesu jurysdykcyjnego i rola biegłego na tym etapie postępowania to jednak temat na osobny artykuł.

Agnieszka Gorczyńska, prawnik, psychotraumatolog, prokurator rejonowy w Malborku

Przypisy:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020, poz. 1740, 2320).
2. Ustawa z dnia 06 czerwca 1997 r. (Dz.U. z 2021, poz. 534, 1023.