Fakty i mity o fluorze

Po fali negacji szczepień ochronnych przyszedł czas na podobnie negatywne opinie o profilaktyce fluorkowej. Na stronach internetowych nośne hasła: „Fluor to trucizna, która niszczy twój mózg!”; „Fluor – cichy zabójca ludzkości”; „Toksyczny fluor”. Pacjent ma prawo być skonfundowany po lekturze takich hitów.

Foto: pixabay.com

Każdego z nas w gabinecie czy w poradni może zapytać zagubiony pacjent: jak jest faktycznie? Czy poszukiwać past bez fluoru, czy dzieci powinny korzystać z fluoryzacji w szkole? Lekarze, udzielając odpowiedzi, powinni swoją wiedzę oprzeć na dowodach naukowych. Czy to faktycznie niebezpieczny dodatek do past do zębów?

Wprowadzenie przed laty past do zębów zawierających związki fluoru zostało uznane za jedno z największych osiągnięć zdrowia publicznego. Do dziś metody profilaktyczne oparte na stosowaniu środków zawierających związki fluoru stanowią jeden z filarów zapobiegania próchnicy zębów. Profilaktyka fluorkowa jest szczególnie ważna w populacjach z wysoką częstością i intensywnością występowania próchnicy zębów oraz u osób z wysokim ryzykiem wystąpienia tej choroby.

Wysoce niepokojącym zjawiskiem jest więc szerzenie się informacji o negatywnym wpływie profilaktyki fluorkowej na zdrowie ogólne człowieka. Mogą one skłonić niektórych rodziców do rezygnacji z jej stosowania u dzieci i młodzieży i w konsekwencji zwiększenia ryzyka rozwoju próchnicy zębów i jej intensywności. Należy więc podkreślić brak naukowych dowodów, że dawki fluoru stosowane w profilaktyce przeciwpróchnicowej są związane z zachorowaniami na osteosarkomę, pojawianiem się objawów neurotoksyczności lub chorób tarczycy, obniżeniem ilorazu inteligencji (IQ) czy osłabianiem zdolności rozrodczej.

W oparciu o przegląd aktualnego piśmiennictwa dotyczącego skuteczności i bezpieczeństwa stosowania środków profilaktycznych zawierających związki fluoru oraz zaleceń i rekomendacji towarzystw naukowych (m.in The American Academy of Pediatric Dentistry, AAPD, the European Academy of Paediatric Dentistry, EAPD), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Światowej Federacji Dentystycznej (FDI), Komitetu Naukowego ds. Zagrożeń dla Zdrowia i Środowiska (SCHER) opracowano „Stanowisko polskich ekspertów dotyczące indywidualnej profilaktyki fluorkowej choroby próchnicowej u dzieci i młodzieży” autorstwa D. Olczak-Kowalczyk, M. Borysewicz-Lewickiej, B. Adamowicz-Klepalskiej, T. Jackowskiej, U. Kaczmarek („Nowa Stomatologia”, 2016; 1:47-73). Dokument ten zawiera zalecenia pozwalające na bezpieczne stosowanie profilaktyki fluorkowej u osób w wieku rozwojowym.

Przede wszystkim egzogennie

Współcześnie wiadomo, że efekt przeciwpróchnicowy fluoru jest wynikiem jego działania egzogennego – miejscowego. Ważne jest więc stałe dostarczanie jego niewielkich ilości do środowiska jamy ustnej po wyrznięciu zębów (głównie przez używanie past do zębów z fluorem). Stosowanie endogenne fluoru, przed wyrznięciem się zębów, nie zmniejsza w istotny sposób ryzyka rozwoju choroby próchnicowej, natomiast jego nadmierna podaż może być przyczyną fluorozy zębów. Dlatego współcześnie obowiązującymi zasadami są:

1) unikanie nadmiernego endogennego przyjęcia fluoru w okresie ryzyka rozwoju fluorozy zębów, zwłaszcza poniżej 6. roku życia poprzez:

• ograniczenie ilości pasty do zębów nakładanej na szczoteczkę dziecka i stosowanie jej u dzieci do 8. roku życia pod kontrolą rodziców,
• wprowadzenie płukanek, żeli i pianek fluorkowych dopiero po ukończeniu 6. roku życia (bez ograniczeń wiekowych mogą być stosowane lakiery fluorkowe),
• stosowanie środków zawierających wysokie stężenia fluorków (np. żeli fluorkowych) wyłącznie w gabinecie stomatologicznym,
• ograniczenie stosowania endogennych metod profilaktyki fluorkowej,

2) indywidualny dobór metod profilaktyki fluorkowej uwzględniający wiek i masę ciała dziecka, jego stan zdrowia, ekspozycję na fluor pochodzący z różnych źródeł (woda pitna, pożywienie – głównie ryby morskie, herbata) oraz poziom ryzyka próchnicy zębów.

Podstawową metodą zapobiegania próchnicy, zalecaną wszystkim bez względu na wiek, jest dwukrotne w ciągu dnia szczotkowanie zębów pastą z fluorem (po oczyszczeniu zębów nie należy płukać jamy ustnej wodą lecz wypluwać nadmiar pasty), skuteczne usuwanie płytki nazębnej i kariostatyczne nawyki dietetyczne (unikanie cukru).

Stężenie, nie ilość

Skuteczne w zapobieganiu próchnicy zębów są pasty do zębów zawierające co najmniej 1000 ppmF. Aby zmniejszyć ekspozycję dziecka na fluor, należy ograniczyć ilość pasty do zębów nakładanej na szczoteczkę, ponieważ skuteczność profilaktyczna zależy od stężenia fluoru w paście, a nie od jej ilości. Stosując dwukrotnie w ciągu dnia śladową ilość pasty do zębów (0,2 g dziennie) zawierającej 1000 ppmF, nawet w przypadku połknięcia przez dziecko w wieku do 3. roku życia całej ilości pasty nie dochodzi do przekroczenia optymalnej dawki fluoru, tj. 0,05 mg F/kg masy ciała/dzień.

W przypadku dziecka dwuletniego nie dojdzie do przekroczenia dawki optymalnej, nawet gdy będzie stosowana większa ilość pasty, np. ziarna grochu. Dlatego na terenach z zawartością w wodzie pitnej ≤1 mg F/l zaleca się używanie pasty zawierającej 1000 ppmF w ilości śladowej od wyrznięcia pierwszego zęba do wieku 3 lat, a następnie w wieku 3-6 lat w ilości ziarna groszku. Dzieci powyżej 6. roku życia, podobnie jak młodzież i dorośli, powinny stosować pastę zawierającą 1450 ppmF.

Pasty do zębów z wysoką zawartością fluoru (5000 ppmF) mogą być używane u osób z wysokim ryzykiem próchnicy wyłącznie po ukończeniu 16. roku życia. U osób z wysokim i umiarkowanym ryzykiem próchnicy, co dotyczy większości pacjentów w wieku rozwojowym, wskazane jest „wzmocnienie” miejscowej profilaktyki fluorkowej – domowej i/lub profesjonalnej. U dzieci w wieku poniżej 6. roku życia jedyną zalecaną metodą jest aplikacja co 3-6 miesięcy lakieru fluorkowego.

Żele i pianki fluorkowe oraz płyny do płukania jamy ustnej zawierające związki fluoru, zarówno te z mniejszą ich zawartością przeznaczone do codziennego stosowania, jak i z większą zawartością do stosowania co tydzień, są przeznaczone dla osób po ukończeniu 6. roku życia. Należy podkreślić, że żele i pianki z wysoką zawartością fluorków mogą być stosowane u dzieci i młodzieży wyłącznie w warunkach gabinetu stomatologicznego.

Redukcja próchnicy przy używaniu past zawierających 1000-1250 ppmF wynosi od 19 proc. do 27 proc. (pasty zawierające 440/500/550 ppmF nie powodują istotnie większej redukcji próchnicy niż pasty placebo). Skuteczność żeli fluorkowych w redukcji próchnicy zębów stałych szacowana jest na 28 proc., a lakierów fluorkowych zawierających 5 proc. NaF (22 600 ppm) na ok. 33 proc. dla zębów mlecznych i ok. 46 proc. dla zębów stałych. Skuteczność profilaktyki fluorkowej w zapobieganiu próchnicy zębów jest więc bezsprzeczna, a stosowanie poszczególnych metod zgodnie z zaleceniami zapewnia jej bezpieczeństwo.

Dorota Olczak-Kowalczyk
Konsultant krajowy w dziedzinie stomatologii dziecięcej

Anna Jurczak
Prezes Polskiego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej

Źródło: „Gazeta Lekarska” nr 2/2017