Lekarze jako sygnaliści. Nowe restrykcyjne wymogi

Sygnalistów w ochronie zdrowia było w ostatnich latach wielu. Czy będzie ich więcej w związku nowymi przepisami, czas pokaże. Jedno jest pewne: łatwiej będzie przekazywać informacje o korupcji, oszustwach czy dyskryminacji – pisze Aneta Sieradzka.

Sejm RP 14 czerwca uchwalił ustawę o sygnalistach. Oznacza to, że podmioty zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego zatrudniające co najmniej 50 pracowników od momentu ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw będą miały obowiązek w terminie trzech miesięcy wdrożyć wszystkie wymagane obowiązki. Nie ma znaczenia, czy placówka ma kontrakt z NFZ, czy też go nie posiada. Kryterium stanowi liczba zatrudnionych i – co ważne – nie ma znaczenia forma zatrudnienia.

W polskim systemie prawnym nie było kompleksowej regulacji poświęconej ochronie sygnalistów, którzy nie byli ani należycie, ani dostatecznie chronieni. Co więcej, liczne przykłady sygnalistów w sektorze zdrowia z ostatnich lat (np. czas pandemii) pokazywały, że pracownicy (lekarze, pielęgniarki) mówiący publicznie o nieprawidłowościach w miejscu pracy za pomocą mediów lub social mediów byli przez pracodawców zwalniani. Nowa polska ustawa o ochronie sygnalistów implementuje dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady UE, która powinna zostać wprowadzona przez kraje członkowskie UE jeszcze w 2021 r. W Polsce nie została ona wówczas wprowadzona z powodu opieszałości poprzedniego rządu, co naraziło nasz kraj na kary finansowe – 40 tys. euro dziennie.

Nadchodzi czas sygnalistów i pojawia się pytanie, jak nowe polskie przepisy wpłyną na medyków: czy będą zgłaszać chętnie nieprawidłowości w swoich miejscach pracy? Warto podkreślić, że lekarzy i pielęgniarek sygnalistów w ostatnich latach było sporo, co znajduje odzwierciedlenie przede wszystkim w orzecznictwie, a nie tylko doniesieniach prasowych. Dzisiejsi medycy są coraz bardziej świadomi swoich praw i egzekwują je chętniej niż ich starsi koledzy, którzy leczyli w czasach, gdy przepisy prawa nie były tak rozbudowane jak dziś. Nade wszystko zaś stopień odpowiedzialności lekarza dziś a 30 lat temu jest nieporównywalny.

To nie donosiciel

Celem ustawy jest ochrona osób zgłaszających naruszenie prawa, niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy lub pełnienia służby. Ustawa reguluje warunki objęcia ochroną sygnalistów zgłaszających lub ujawniających publicznie informacje o naruszeniach prawa, środki ochrony sygnalistów, zasady ustalania wewnętrznej procedury zgłaszania takich informacji i podejmowania działań następczych, zasady zgłaszania informacji o naruszeniach prawa organowi publicznemu, zasady ujawnienia publicznego informacji o naruszeniach prawa, związane z tym zadania rzecznika praw obywatelskich oraz zadania organów publicznych.

Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Zgłoszenia będzie mógł dokonać pracownik, były pracownik (np. lekarz na kontrakcie, na umowie o pracę), funkcjonariusz, żołnierz zawodowy, zleceniobiorca, stażysta czy wolontariusz, praktykant.

Ustawa ma służyć tym ludziom, którzy ponoszą ryzyko w imię troski o dobro wspólne. Mając na względzie rozwój nowych technologii, a także kryzysy, np. w ochronie zdrowia, unijny czy wewnętrznopolityczny, pracodawcy muszą zwiększyć zaangażowanie w celu minimalizowania ryzyka prawnego. Ustawa o sygnalistach wzmacnia ochronę sygnalistów, którzy na gruncie nowych unijnych i polskich przepisów stanowią wyzwanie dla pracodawców w obu sektorach – publicznym i prywatnym. Ponadto procesy rozwoju technologii oraz powszechnej digitalizacji treści stały się źródłem konieczności weryfikacji przepisów prawnych stosowanych w zakresie ochrony danych osobowych, ale też wizerunku, bowiem monitorowanie osób za pomocą urządzeń ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia praw człowieka, a także z perspektywy ochrony danych.

Obowiązki pracodawców

Obowiązkiem pracodawców jest po pierwsze utworzenie wewnętrznego kanału i opracowanie procedur, przy wykorzystaniu których pracownicy będą mieli możliwość dokonywania zgłoszeń naruszeń. Kanały przyjmowania zgłoszeń mają zapewnić poufność osoby dokonującej zgłoszenia i osoby wskazanej w zgłoszeniu i zapewnić, że nieupoważnieni członkowie personelu nie będą mieć do tych danych dostępu.Ustawa przewiduje, że tożsamość sygnalisty w zasadzie nie może być ujawniona żadnej osobie, która nie jest upoważnionym członkiem personelu, właściwym do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych (wyjątkiem od tej zasady jest przypadek, gdy ujawnienie jest konieczne w związku z prowadzonymi przez organy postępowaniami wyjaśniającymi lub sądowymi i prawem do obrony osoby, której dotyczy zgłoszenie).

Kanały dostępu mają zapewnić przyjmowanie zgłoszeń pisemnie lub ustnie (telefonicznie, za pośrednictwem innych systemów komunikacji głosowej oraz na wniosek osoby dokonującej zgłoszenia na spotkaniu). Należy wyznaczyć bezstronną osobę lub bezstronny wydział (Compliance Officer, Dział Compliance) właściwy do podejmowania działań następczych – do wyjaśnienia sprawy i komunikacji z sygnalistą w zależności od wielkości i potrzeb danej placówki. Niezbędne są także szkolenia wewnętrzne wszystkich pracowników, zarówno kadry administracyjnej, jak i medycznej. Szkolenia podnoszące świadomość prawną w placówce medycznej są istotnym narzędziem w zarządzaniu ryzykiem prawnym. Usługi te można outsourcingować, co dla wielu placówek medycznych jest wygodnym i bezpiecznym rozwiązaniem zwłaszcza w dobie wysokich kosztów pracownika.

A co z pacjentem?

Pacjent w aktualnym stanie prawnym został wyposażony przez ustawodawcę w narzędzia prawne na wypadek naruszeń praw pacjenta, które mogą mieć miejsce w trakcie lub po zakończonej hospitalizacji. W zależności od naruszenia pacjent może zawiadomić organy ścigania, wystąpić na drogę cywilną, złożyć skargę do rzecznika praw pacjenta, skargę do Urzędu Ochrony Danych Osobowych, skargę do okręgowej izby lekarskiej lub okręgowej izby pielęgniarek i położnych czy też zawiadomić o nieprawidłowościach Ministerstwo Zdrowia lub NFZ.

Pacjent (lub osoba bliska) będący świadkiem lub uczestnikiem działań nieetycznych po stronie personelu medycznego, działań o charakterze korupcjogennym (np. wartościowe prezenty) nie będzie mieć status sygnalisty. Sygnalistą może być osoba powiązana stosunkiem pracy z placówką medyczną.

Jeśli np. lekarz lub pielęgniarka sugeruje pacjentowi, aby ten wręczał jej w ramach wdzięczności prezenty (perfumy, biżuterię, pieniądze), podobnie, gdy sugeruje możliwość przyspieszenia otrzymania świadczenia zdrowotnego przez pacjenta (szybszy termin do specjalisty, krótszy czas oczekiwania na zabieg) czy możliwość pozakolejkowego (nieuzasadnionego medycznie) przyjęcia do szpitala – w każdym z tych przypadków pacjent powinien zawiadomić organy ścigania, bo każde przestępstwo godzi w interes publiczny.

Zakaz działań odwetowych

Przepisy ustawy ustanawiają zakaz podejmowania jakichkolwiek działań odwetowych wobec sygnalisty, rozumianych jako bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa sygnalisty albo wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę sygnaliście, w tym wszczynanie postępowań przeciwko sygnaliście. W pojęciu działań odwetowych mieści się także wszczynanie tzw. uciążliwych postępowań wobec zgłaszających lub ujawniających informacje o naruszeniach prawa. Podejmowanie działań odwetowych będzie w ustawie zagrożone sankcjami. Zakazem są objęte także próby lub groźby zastosowania takich działań.

Do otwartego katalogu form działań odwetowych przepis zalicza między innymi: zawieszenie, przymusowy urlop bezpłatny, zwolnienie lub równoważne środki, degradację lub wstrzymanie awansu, przekazanie obowiązków, zmianę miejsca pracy, obniżenie wynagrodzenia, zmianę godzin pracy, wstrzymanie szkoleń, negatywną ocenę wyników lub negatywną opinię o pracy, nałożenie lub zastosowanie jakiegokolwiek środka dyscyplinarnego, nagany lub innej kary, w tym finansowej, przymus, zastraszanie, mobbing lub wykluczenie, dyskryminację, niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie, nieprzekształcenie umowy o pracę na czas określony w umowę o pracę na czas nieokreślony, w sytuacji gdy pracownik mógł mieć uzasadnione oczekiwania, że zostanie mu zaoferowane stałe zatrudnienie, nieprzedłużenie lub wcześniejsze rozwiązanie umowy o pracę na czas określony.

Surowa odpowiedzialność karna

Na szczególną uwagę w ustawie o ochronie sygnalistów zasługują przepisy poświęcone odpowiedzialności karnej. I tak w świetle art. 54 „Kto, chcąc, aby inna osoba nie dokonała zgłoszenia, uniemożliwia jej to lub istotnie utrudnia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 stosuje wobec innej osoby przemoc, groźbę bezprawną lub podstęp, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Z kolei art. 55 mówi: „Kto podejmuje działania odwetowe wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa w sposób uporczywy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.

Kto wbrew przepisom ustawy ujawnia tożsamość sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 56). Kto dokonuje zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, wiedząc, że do naruszenia prawa nie doszło, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 57). Kto, będąc odpowiedzialnym za ustanowienie procedury zgłoszeń wewnętrznych, wbrew przepisom ustawy procedury tej nie ustanawia lub ustanawia ją z istotnym naruszeniem wynikających z ustawy wymogów, podlega karze grzywny (art. 58).

Odpowiedzialność karną może ponosić każdy pracownik, dlatego tak ważne jest zaznajomienie z przepisami ustawy o ochronie sygnalistów wszystkich pracowników, niezależnie od pełnionej funkcji, zawodu czy stażu pracy. Ustawę podpisał prezydent, 24 czerwca została opublikowana w Dzienniku Ustaw.

Aneta Sieradzka, CEO Sieradzka&Partners Kancelaria Prawna, prezes Fundacji AI One Health