Nie będę pana leczyć. Odmowa wykonania świadczeń

Obowiązkiem lekarza jest udzielanie pomocy osobom chorym i wymagającym leczenia. Zdarzają się jednak przypadki i sytuacje szczególne, w których można odmówić wykonywania świadczeń lub też w ogóle nie przystąpić do leczenia pacjenta.

Foto: pixabay.com

Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki (art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty).

Przepis ten nie ma żadnych klauzul wyłączających, co oznacza, że lekarz w każdej sytuacji, która może być uznana za zagrożenie, ma obowiązek udzielenia pomocy – także poza miejscem i czasem swojej pracy. Niepodjęcie działań w uzasadnionej sytuacji może wiązać się zarówno z odpowiedzialnością karną (z 162 kk), jak i cywilną.

Istnieją jednak sytuacje, które taką odpowiedzialność znoszą. W przypadku, gdy stan psychofizyczny lekarza nie gwarantuje prawidłowego udzielenia pomocy, może on powstrzymać się od działań.

Przykładem może być wyczerpanie organizmu czy spożycie alkoholu (oczywiście w sytuacji, gdy lekarz jest poza miejscem pracy). Także w sytuacji nagłej, w której pomocy będzie potrzebować więcej niż jedna osoba – to od oceny lekarza zależne będzie, którą się zajmie. Także w sytuacji, w której udzielenie pomocy łączyć się będzie z narażeniem na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lekarza, może on uchylić się od niesienia pomocy. Jeżeli natomiast nie zachodzi sytuacja niecierpiąca zwłoki, lekarz w pewnych sytuacjach (art. 38 ustawy) może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta.

W takich przypadkach lekarz jest zobowiązany zamieścić uzasadnienie zaistniałego faktu w dokumentacji medycznej pacjenta oraz – jeśli realizuje umowę z NFZ, która dotyczy podstawowej opieki zdrowotnej – zgłosić taki przypadek właściwemu oddziałowi Narodowego Funduszu Zdrowia. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego. Sytuacje, w których lekarz ma prawo do odmowy lub zaprzestania leczenia ze szczególnie ważnych powodów są nieostre i wskazywać je można, bazując na dotychczasowej praktyce orzeczniczej. Można tu wyróżnić następujące, opisane poniżej przypadki.

Nie na życzenie

Niejednokrotnie zdarza się, że pacjenci przychodzący na wizytę mają nie tylko pełne przekonanie o charakterze swej dolegliwości, ale też określone żądania związane z ewentualnym procesem leczenia (najczęściej związane z próbą oceny własnego stanu w oparciu o informacje zawarte w internecie). Zdarza się, że te żądania mogą być niezgodne z zasadami wykonywania praktyki lekarskiej lub z prawem.

 Czasami też wymagany przez pacjenta zabieg medyczny w odczuciu lekarza powiązany jest ze zbyt dużym ryzykiem w stosunku do możliwych do odniesienia korzyści. W takiej sytuacji lekarz powinien podjąć próbę przekonania pacjenta o słuszności i specyfice proponowanej terapii, tak aby przekonać go do podjęcia zalecanych działań. Jednakże w przypadku braku powodzenia, odstąpienie lub zaprzestanie dalszego leczenia będzie uzasadnione.

Jeżeli taka sytuacja ma miejsce w zakładzie leczniczym, pożądanym rozwiązaniem byłoby wysłanie pacjenta do innego lekarza, tak aby wzmocnić przekonanie o dobrej diagnozie postawionej w danym przypadku.

Inną przyczyną usprawiedliwiającą niepodjęcie lub odstąpienie od leczenia może być obraźliwe zachowanie czy wręcz agresja pacjenta wobec lekarza. W ostatnich latach wśród pacjentów można zaobserwować wzrost roszczeniowości w stosunku do osób sprawujących opiekę zdrowotną. Pacjent, który nie otrzyma pożądanego leczenia (np. na dolegliwość, o której istnieniu jest przekonany, a która faktycznie nie istnieje) lub też pacjent, który zostaje skierowany na oczekiwanie w kilkumiesięcznej kolejce, potrafi być nieprzyjemny czy wręcz agresywny wobec prowadzącego lekarza.

Oczywiście w takiej sytuacji lekarz musi zachować rozsądek, natomiast wszelkie agresywne zachowania pacjenta odnotować w jego dokumentacji – tak aby mogło być to podstawą do ewentualnych późniejszych decyzji o odstąpieniu lub zabezpieczeniem na wypadek roszczenia. Także sytuacja, w której agresywne zachowanie nie będzie pochodziło od pacjenta, ale od osób sprawujących nad nim opiekę lub rodziny – może być w uzasadnionych przypadkach powodem do odstąpienia od leczenia.

Bez współpracy

Odmowa udzielania świadczeń obejmuje również przypadki, w których pacjent w sposób ciągły nie stosuje się do zaleceń lekarza, czym niweczy proces leczenia. Należy podkreślić, że nie jest to sytuacja, w której lekarze często zaprzestają współpracy z pacjentem. Jednak ze względów społecznych, szczególnie przy terapiach wysokokosztowych, działanie takie powinno być w sposób odpowiedzialny wprowadzane w życie. Innym przypadkiem uzasadniającym odstąpienie od procesu leczenia może być uchylanie się od zapłaty ustalonego za leczenie honorarium.

Oczywiście taka sytuacja wystąpi tylko podczas kontaktu pomiędzy lekarzem i pacjentem w odniesieniu do prywatnej praktyki. W przypadku, gdy lekarz stwierdzi własny niedostatek wiedzy i umiejętności w kontynuowaniu leczenia, istnieje również możliwość odstąpienia od dalszej współpracy z pacjentem. Jeżeli jednak taka sytuacja miałaby miejsce w zakładzie opieki zdrowotnej (ZOZ), lekarz powinien wcześniej zwołać konsylium i przedstawić na nim swój problem oraz spróbować znaleźć rozwiązanie. Natomiast w przypadku prywatnej praktyki, takie odstąpienie, połączone ze wskazaniem innego specjalisty, będzie uzasadnione.

Osobnym tematem jest prawo do skorzystania z klauzuli sumienia. Lekarz, zgodnie z art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ma prawo powstrzymania się od wykonywania świadczeń medycznych niezgodnych z jego sumieniem.

W piśmiennictwie odnosi się to do takich sytuacji jak aborcja oraz sprawy powiązane z wypisywaniem środków antykoncepcyjnych i wczesnoporonnych. Wreszcie wzajemna utrata zaufania pomiędzy pacjentem a lekarzem będzie także uzasadniać odstąpienie od leczenia na gruncie art. 38 tejże ustawy. Powodów może być wiele – poczynając od oczekiwań pacjenta wobec faktycznych skutków terapii, a kończąc na niemożliwych do pokonania różnicach charakterologicznych czy kulturowych.

Możliwe także jest odstąpienie od dalszego leczenia, gdy wyczerpały się możliwości lecznicze mogące przynieść poprawę stanu zdrowia. Stosowana praktyka w lecznictwie szpitalnym pokazuje, że najczęściej decyduje o tym zespół lekarzy (np. anestezjolog, ordynator oddziału i lekarz prowadzący). We wszystkich powyższych przypadkach, lekarz, który podejmuje decyzję o odstąpieniu od leczenia, ma obowiązek o tym dostatecznie wcześnie uprzedzić pacjenta oraz wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym.

Dr Paweł Kowalski, prodziekan ds. organizacyjnych, Wydział Prawa SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny