Obowiązkowe szczepienia ochronne

Coraz częściej zgłaszany przez rodziców sprzeciw na szczepienia dzieci, w związku z możliwością wystąpienia powikłań w postaci tzw. odczynu poszczepiennego, powoduje, że problematyka obowiązkowych szczepień ochronnych jest coraz bardziej aktualna.

Foto: Mariusz Cieszewski, MSZ, CC BY 2.0

Sprzeciw przeciwko szczepieniom sprawia jednak, że rośnie zachorowalność na określone choroby, uznane za niestanowiące już zagrożenia zdrowotnego (ospa, odra), a rodzice organizują tzw. ospa party, w celu zarażenia swojego dziecka od chorującego na ospę innego dziecka.

Ogłoszenia o organizacji „ospa party” można nawet znaleźć w internecie na portalach przeciwników szczepień.

Kwestia szczepień ochronnych została uregulowana w postanowieniach ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi [1] oraz w dwóch przepisach wykonawczych: rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych [2] oraz w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 28 stycznia 2015 r. zmieniającym w/w akt prawny [3].

Istotne jest, że polski system prawny przewiduje dwa rodzaje szczepień: obowiązkowe oraz zalecane. Jak sama nazwa wskazuje, pierwsze z nich nie są uzależnione od swobodnej decyzji konkretnego podmiotu, w przeciwieństwie do szczepień zalecanych, co do których decydujące znaczenie ma swobodna wola każdej osoby. Choroby zakaźne objęte obowiązkowym szczepieniem ochronnym wymienione zostały w §2 rozporządzenia.

Należą do nich: błonica, gruźlica, krztusiec, odra, ospa, różyczka, tężec, wścieklizna, świnka, inwazyjne zakażenie Haemophilus influenzae typu b, inwazyjne zakażenia Streptococcus pneumoniae, poliomyelitis, wścieklizna oraz wirusowe zapalenie wątroby typu B.

Obowiązkowe szczepienie ochronne musi zostać poprzedzone badaniem lekarskim nazywanym badaniem kwalifikacyjnym w celu wykluczenia przeciwskazań do jego odbycia. Po przeprowadzeniu badania lekarz wydaje odpowiednie zaświadczenie, chyba że zachodzi konieczność specjalistycznej konsultacji.

Lekarskie badanie konsultacyjne, podobnie jak samo szczepienie dziecka do 6. r.ż., powinno odbywać się w obecności osoby, która sprawuje nad nim pieczę lub jego opiekuna faktycznego. W przypadku dzieci pomiędzy 6. r.ż. a pełnoletnością czynności te mogą być dokonane po uzyskaniu pisemnej zgody powołanych osób (opiekun prawny lub faktyczny) oraz informacji na temat uwarunkowań zdrowotnych mogących stanowić przeciwskazanie do szczepień.

Obowiązkowe szczepienia ochronne i poprzedzające je lekarskie badania kwalifikacyjne, a także konsultacje specjalistyczne u podmiotów ubezpieczonych oraz osób nieposiadających uprawnień z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, przeprowadzają świadczeniodawcy, z którymi Narodowy Fundusz Zdrowia zawarł umowy o udzielanie tych świadczeń.

Obowiązkowe szczepienia ochronne są prowadzone zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych na dany rok, ogłaszanym przez Głównego Inspektora Sanitarnego w formie komunikatu. Niezależnie od wskazanej powyżej sytuacji, każda osoba może poddawać się szczepieniom ochronnym przeciw chorobom zakaźnym, innym niż obowiązkowe, zwanych szczepieniami zalecanymi.

Wówczas pokrywa ona samodzielnie koszty takiego szczepienia, jak i poprzedzającego go badania lekarskiego. Najwięcej kontrowersji budzą szczepienia obowiązkowe. W praktyce powstaje bowiem podstawowe pytanie, jakie znaczenie ma decyzja rodziców co do zasadności i konieczności dokonania szczepienia i czy ich sprzeciw jest dla lekarza wiążący.

W nauce prawa medycznego przeważa zapatrywanie, że w przypadku szczepień obowiązkowych małoletniego zgoda przedstawiciela ustawowego nie jest wymagana, chodzi bowiem o spełnienie prawnego obowiązku. Swoboda wyboru rodziców dotyczy co najwyżej będących do dyspozycji różnych specyfików, włączając w to decyzję co do podania szczepionki skojarzonej [4].

Przedstawiciel ustawowy nie może zatem w zakresie konieczności przeprowadzenia szczepienia obowiązkowego decydować autonomicznie i zgodnie z osobistymi przekonaniami. Władza rodzicielska powinna być bowiem wykonywana zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym (art. 95 k.r.o.).

Podobnie, zgodnie ze stanowiskiem sądów administracyjnych, wynikający z przepisów prawa obowiązek poddania dziecka szczepieniu ochronnemu jest bezpośrednio wykonalny. Jego niedochowanie aktualizuje możliwość wszczęcia postępowania egzekucyjnego, którego rezultatem będzie poddanie dziecka szczepieniu ochronnemu [5].

Przestrzeganie obowiązku poddawania się szczepieniom ochronnym zostało bowiem zabezpieczone przymusem administracyjnym oraz odpowiedzialnością przewidzianą w kodeksie wykroczeń. Przepis art. 115 § 2 k.w. stanowi, że karze podlega, kto sprawując pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną, pomimo zastosowania środków egzekucji administracyjnej, nie poddaje się szczepieniu ochronnemu lub badaniu.

Grzywna w celu przymuszenia do wykonania obowiązku może być nakładana kilkakrotnie w tej samej lub w wyższej kwocie. W stosunku do osób fizycznych jednorazowo grzywna nie może przekraczać 10 000 zł. Organami uprawnionymi do egzekwowania obowiązku wynikającego bezpośrednio z przepisów prawa jest Państwowa Inspekcja Sanitarna.

W konsekwencji należy przyjąć, że obowiązkowe szczepienie ochronne jest obligatoryjne w tym znaczeniu, że zgoda rodziców na jego przeprowadzenie ma drugorzędne znaczenie. Jeżeli jednak przedstawiciele ustawowi dziecka odmawiają poddania go takiemu szczepieniu, lekarz powinien odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej.

Jeżeli rodzice nie chcą podpisać braku zgody lub sprzeciwu, wystarczy dokonanie odpowiedniej adnotacji przez lekarza. Wydaje się, że w takim przypadku lekarz powinien także poinformować odpowiednie instytucje, które mogą zastosować w/w środki przymusu prawnego. Trzeba też pamiętać o swoistego rodzaju kontroli prowadzonej przez lekarza rodzinnego.

Zgodnie z treścią art. 17 ust 9 ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, obowiązkiem lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną jest powiadomienie osoby obowiązanej do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym lub osoby sprawującej prawną pieczę nad osobą małoletnią lub bezradną albo opiekuna faktycznego o obowiązku poddania się tym szczepieniom, a także przedstawić szczepienia zalecane.

Konieczność odpowiedniego zawiadomienia powiatowego inspektora sanitarnego dotyczy ponadto lekarza, który podejrzewa wystąpienie u pacjenta odczynu poszczepiennego w ciągu 24 godzin od powzięcia na ten temat wiadomości. Dokonując oceny obowiązującego stanu prawnego, należy podkreślić, że nie są one wystarczające [6].

Mają one na celu zapewnienie dzieciom zabezpieczenia stanu zdrowia wynikającego z odpowiednich szczepień przy założeniu racjonalności i dorozumianej zgody rodziców. Przy braku ostatniego elementu prawo nie wyposaża lekarza w wystarczające instrumenty, stąd konieczność dokonania przez niego odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej.

Małgorzata Serwach
Uniwersytet Łódzki

[1] Tekst jednolity Dz.U. 2013, poz. 947.

[2] Dz.U. 2011, poz. 1086.

[3] Dz.U. 2015, poz. 182.

[4] Takie stanowisko wyraziła m.in. M. Boratyńska, „Szczepienia ochronne małoletnich a wykonywanie władzy rodzicielskiej. Uwagi na tle wyroku NSA”, PiM 2013, nr 3-4, s. 68.

[5] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 1 sierpnia 2013 r. (II CSK 745/12) oraz wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 21 marca 2013 r. (II SA/PO 96/13).

[6] Chociaż w praktyce trudno sobie wyobrazić faktyczny „przymus” wykonania szczepienia dziecku wbrew woli jego rodziców. Stąd trudno znaleźć w tej mierze odpowiednie i skuteczne rozwiązania.

Źródło: „Gazeta Lekarska” nr 6-7/2015

„Ignorantia iuris nocet” (łac. nieznajomość prawa szkodzi) – to jedna z podstawowych zasad prawa, pokrewna do „Ignorantia legis non excusat” (łac. nieznajomość prawa nie jest usprawiedliwieniem). Nawet jeśli nie interesuje cię prawo medyczne, warto regularnie śledzić dział Prawo w portalu „Gazety Lekarskiej”. Znajdziesz tu przydatne informacje o ważnych przepisach w ochronie zdrowia – zarówno już obowiązujących, jak i dopiero planowanych.