Srebrne tsunami. Czym jest gerostomatologia?

Warunkiem niezbędnym do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia jamy ustnej seniorów jest wyszkolenie zarówno lekarza dentysty, jak i pozostałej kadry medycznej. Z prof. Agnieszką Mielczarek, konsultantem krajowym w dziedzinie stomatologii zachowawczej, rozmawia Lucyna Krysiak.

Foto: archiwum prywatne

Czym jest gerostomatologia?

Gerostomatologia dotyczy problemów zdrowotnych układu stomatognatycznego, występujących w populacji osób starszych. Popularność tej stosunkowo młodej dziedziny stomatologii wiąże się ze wzrostem liczby seniorów. W perspektywie czeka nas nawet tzw. srebrne tsunami, zapotrzebowanie na usługi z zakresu gerostomatologii będzie więc rosnąć.

Wkrótce odsetek osób starszych (60+) sięgnie 30 proc. populacji polskiej, a liczba osób po 80. roku życia przekroczy 2 mln. Jest to uwarunkowane m.in. rozwojem cywilizacji i postępem wiedzy medycznej w aspekcie ratowania życia. Jednak jego przedłużanie nie jest celem samym w sobie, istotniejsza jest walka o jego komfort. Zapewnienie tego komfortu wiąże się z dbałością o stan zdrowia jamy ustnej, co przekłada się na zdrowie ogólne. Senior może być obciążony licznymi schorzeniami ogólnoustrojowymi, które modyfikują przebieg leczenia chorób jamy ustnej i wpływają na jego skuteczność.

Sprawowanie opieki stomatologicznej nad osobą starszą wymaga zatem szerokiej wiedzy medycznej i umiejętności współpracy z lekarzami innych specjalności, a świadomość tego jest wciąż niedostateczna. Warunkiem niezbędnym do osiągnięcia poprawy stanu zdrowia jamy ustnej seniorów jest wyszkolenie zarówno lekarza dentysty, technika dentystycznego i higienistki stomatologicznej, jak i pozostałej kadry medycznej, w tym personelu szpitali i domów opieki oraz osób sprawujących domową opiekę nad seniorami.

Które z dolegliwości jamy ustnej towarzyszą starzeniu się?

Zmiany obserwowane w jamie ustnej są konsekwencją procesów zachodzących w całym organizmie, a więc w układzie krążenia, układzie immunologicznym, kostno-mięśniowym, pokarmowym, moczowym, nerwowym oraz w narządach wzroku i słuchu. Dolegliwości jamy ustnej towarzyszące starzeniu to zaburzenia wydzielania śliny, próchnica, w tym próchnica korzenia, przewlekłe zapalenia tkanek przyzębia, choroby nowotworowe, zespół palących ust (BMS), stomatopatie protetyczne i kandydoza jamy ustnej. Upośledzone wydzielanie śliny jest jednak częściej wynikiem farmakoterapii, chemioterapii, odwodnienia, stresu, anemii czy alergii, a nie samego procesu starzenia.

Jakie czynniki wpływają zatem na ten proces?

Starzenie jest czymś naturalnym, ale jego tempo i jakość warunkują czynniki biologiczne, społeczne, ekologiczne, psychiczne i genetyczne oraz całe nasze życie – to, gdzie mieszkamy, jak się odżywiamy, gdzie pracujemy, w jakiej kondycji psychicznej funkcjonujemy. Co ciekawe, czynniki genetyczne oddziałujące bezpośrednio na ten proces ujawniają się dopiero w drugiej połowie życia, choć mogą znacząco go modyfikować. Pojęcie pomyślnego starzenia się zakłada komfort w obszarze funkcjonowania społecznego, satysfakcji życiowej, zasobów psychicznych, aspektu biomedycznego oraz potocznie postrzeganego pomyślnego starzenia. Badania wykazują, że takie cechy obserwuje się tylko u 10-20 proc. populacji światowej.

Jakie znaczenie ma tutaj potencjał adaptacyjny?

Potencjał adaptacyjny to zdolność przystosowania się organizmu do zmian środowiskowych, a więc utrzymania homeostazy. Wraz z wiekiem ten potencjał się zmniejsza i rezerwa adaptacyjna wyczerpuje się. Na poziomie każdej komórki organizmu występuje tzw. starzenie komórkowe. Wynika ono z kumulowania uszkodzeń powstałych w organizmie na przestrzeni lat pod wpływem czynników środowiskowych przy współistniejącym zaburzeniu mechanizmów samonaprawczych. Teoria immunologiczna starzenia zakłada postępujące z wiekiem ograniczenie prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Rozwój chorób wieku starczego wiąże się więc z zaburzeniami regulacji reakcji odpornościowych i toczącym się przewlekłym stanem zapalnym.

A co na temat stanu zdrowia jamy ustnej seniorów mówią dane epidemiologiczne?

W 2009 r. odsetek osób bezzębnych wynosił ok. 44 proc. i był jednym z najwyższych w Europie, a polski senior miał średnio tylko sześć własnych zębów. To wynik m.in. braku finansowania przez NFZ leczenia endodontycznego zębów bocznych. Bariera ekonomiczna uniemożliwia też seniorom podjęcie leczenia kanałowego, decydują się oni na ekstrakcje, a zgodnie z aktualną wiedzą liczba usuniętych zębów zwiększa ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy i innych zagrażających życiu. U seniorów obserwuje się też nasilone występowanie chorób przyzębia.

W roku 2013 tylko 5 proc. z nich miało zdrowe przyzębie, a tylko u 49 proc. stwierdzono obecność co najmniej 20 zębów naturalnych lub sztucznych pozostających w kontakcie funkcjonalnym. Oznacza to, że u ponad 50 proc. osób w wieku 65-74 lata występuje dysfunkcja układu stomatognatycznego. Stan zdrowia jamy ustnej seniorów w Polsce jest więc alarmująco zły, co powoduje zaostrzenie objawów chorobowych i ogranicza ich funkcjonowanie w życiu zawodowym, społecznym i kulturalnym. Potwierdzają to przeprowadzone w 2014 r. badania poziomu Wskaźnika Aktywnego Starzenia (AAI), których wyniki plasują Polskę na przedostatnim miejscu wśród 28 krajów europejskich.

Jaki związek z uzębieniem seniorów ma polipatologia i polipragmazja?

Polipatologia lub wielochorobowość modyfikuje przebieg i nasilenie chorób jamy ustnej. Osoba starsza przyjmuje jednocześnie średnio 5-8 leków dziennie ordynowanych przez lekarza, a dodatkowo zażywa ogólnodostępne witaminy, leki przeciwbólowe, środki poprawiające trawienie. Ich interakcja jest często nieprzewidywalna i może prowadzić do dodatkowego ograniczenia wydzielania śliny i nasilenia objawów suchości w jamie ustnej.

Obniżenie sprawności manualnej osób starszych ogranicza też skuteczność zabiegów higienicznych wykonywanych w obrębie jamy ustnej, co przyczynia się u nich do zaostrzenia objawów występujących tam chorób. Zaniedbanie leczenia stomatologicznego powoduje konieczność usuwana zębów, a to – jak wspomniałam – zwiększa ryzyko wystąpienia chorób zagrażających życiu.

Gerostomatologia nie jest oddzielną specjalnością. Kto powinien zajmować się uzębieniem seniorów?

Dolegliwości ze strony układu stomatognatycznego występujące u osób starszych charakteryzują się złożoną etiologią, symptomatologią i obejmują wiele specjalności, dlatego wiedzę z zakresu gerostomatologii powinien posiadać każdy lekarz dentysta. Istnieje pilna konieczność wdrożenia kompleksowego i holistycznego postępowania uwzględniającego wielospecjalistyczne leczenie stomatologiczne i ogólnolekarskie. Przy współpracy lekarzy różnych specjalności należy stworzyć model właściwej terapii i umożliwić odpowiednią ordynację leków, ograniczającą efekty uboczne. Szczególną rolę w koordynowaniu leczenia stomatologicznego u seniorów powinien spełniać geriatra.

Jakie są główne cele opieki gerostomatologicznej?

Dotychczas głównym celem było odtworzenie funkcji narządu żucia poprzez zastosowanie uzupełnień protetycznych. Prawidłowo wykonane uzupełnienia zapewniają właściwe funkcjonowanie całego układu stomatognatycznego, a często bonusem jest poprawa estetyki uzębienia. Obecnie, w ramach świadczeń gwarantowanych przez NFZ, możliwe jest wykonanie u pacjenta tylko akrylowych ruchomych uzupełnień protetycznych, a to rozwiązanie nie jest zgodne ze standardami obowiązującymi w nowoczesnej protetyce.

Współczesna gerostomatologia nie zajmuje się jednak jedynie zaopatrzeniem pacjenta w protezy zębowe. Oferuje całą gamę procedur profilaktycznych i terapeutycznych, w tym zabiegi z zakresu stomatologii estetycznej, endodoncji, periodontologii, implantologii czy ortodoncji. Większość z nich nie mieści się jednak w koszyku świadczeń gwarantowanych.

Jak lekarzy dentystów przygotować, aby byli też gerostomatologami?

Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego program nauczania gerostomatologii w ramach szkolenia przeddyplomowego realizowany jest w wymiarze 45 godzin na piątym roku studiów kierunku lekarsko-dentystycznego. Zagadnienia dotyczące zmian w narządzie żucia związanych z wiekiem, chorób błon śluzowych, zaburzeń szlaków metabolicznych i dysfunkcji gruczołów ślinowych poruszane są również w ramach nauczania stomatologii zachowawczej, protetyki, periodontologii czy stomatologii zintegrowanej wieku dorosłego.

Ważnym elementem szkolenia są zajęcia z komunikacji z pacjentem senioralnym. Osoba starsza jest obciążona wieloma schorzeniami ogólnoustrojowymi i przyszły lekarz dentysta musi mieć świadomość odmienności postępowania profilaktyczno-leczniczego w takich przypadkach. Wraz ze starzeniem się społeczeństwa istnieje potrzeba poszerzania wiedzy w tym zakresie, dlatego wraz z konsultantami wojewódzkimi w dziedzinie stomatologii zachowawczej z endodoncją dyskutujemy nad koniecznością modyfikacji programu szkolenia specjalizacyjnego, co zaowocowało propozycją wprowadzenia obowiązkowego kursu z gerostomatologii.