Jakość badań a trafność rozpoznania

Istnieje wiele różnych czynników, które mają istotny wpływ na trafność rozpoznania klinicznego i wybór właściwej terapii. Dlatego tak istotne jest właściwe postępowanie, zarówno przed-, jak i laboratoryjne. Tylko określone standardy postępowania stosowane na każdym etapie diagnostyki laboratoryjnej u pacjenta dają gwarancję prawidłowego rozpoznania i leczenia.

Foto: Tomasz Adamaszek

Badanie analityczne poprawne jakościowo to badanie pozbawione jakichkolwiek błędów – zarówno przedlaboratoryjnych, jak i laboratoryjnych.

Lekarz kierujący na badania analityczne powinien poinformować pacjenta o konieczności właściwego przygotowania się do badań analitycznych, ponieważ jakość tych badań decyduje o trafności rozpoznania klinicznego i o wyborze właściwej terapii.

Pacjent powinien mieć świadomość, że zarówno niewłaściwa dieta (głodzenie lub spożycie posiłku bezpośrednio przed badaniem), jak i przyjmowane leki, mają istotny wpływ na wynik badań laboratoryjnych.

Przykładowo, po posiłku rośnie stężenie glukozy, triglicerydów, hormonu wzrostu, gastryny i wapnia jonizowanego, spada natomiast stężenie fosforanów, bilirubiny, kwasu moczowego, potasu i chlorków. Parametry biochemiczne, hematologiczne i koagulologiczne podlegają również zmianom w okresie cyklu menstruacyjnego oraz w ciąży.

Co wpływa na jakość badania analitycznego?

Zmienność przedanalityczną, czyli tzw. błąd przedlaboratoryjny, można zdefiniować jako zmianę stężenia/aktywności badanej substancji w materiale biologicznym, spowodowaną niewłaściwym przygotowaniem pacjenta do badania lub niestandardowym postępowaniem z badanym materiałem przed rozpoczęciem procedur analitycznych.

Powodem błędów mogą być:

• niewłaściwe pobranie materiału (np. do nieodpowiednich probówek),
• błędne oznakowanie probówek,
• niewłaściwy transport i przechowywanie materiału,
• zbyt późne oddzielenie surowicy lub osocza od elementów morfotycznych,
• niewłaściwe warunki wirowania,
• niewłaściwe zabezpieczenie próbek (np. parowanie próbek w niezamkniętych probówkach).

Jakość badania analitycznego, a tym samym jego wiarygodność, zależy również od zmiany pozycji ciała (z leżącej na stojącą), wysiłku fizycznego i pory dnia. Bardzo istotne jest, aby pacjent miał pobraną krew w warunkach spoczynkowych, tzn. w pozycji siedzącej, po 15-20-minutowym odpoczynku.

Na aktywność hormonów wpływa pora dnia (światło i ciemność), stres i aktywność fizyczna. Przykładowo, stężenie kortyzolu i hormonu wzrostu jest dwukrotnie wyższe rano (o godzinie szóstej rano) niż w nocy (o północy), a reniny i aldosteronu najniższe jest po południu.

Podczas pobierania krwi żylnej należy zwrócić uwagę na czas trwania stazy (zbyt długie zaciśnięcie opaski powoduje zagęszczenie krwi), hemolizę, zanieczyszczenie płynami infuzyjnymi oraz zastosowanie odpowiednich środków przyspieszających lub zapobiegających wykrzepianiu.

Jakość badania analitycznego uzależniona jest także od wielu czynników biologicznych, które w sposób istotny wpływają na wartości referencyjne. Tymi czynnikami są m.in.:

• płeć pacjenta – wartości referencyjne dla niektórych parametrów, takich jak kreatynina w surowicy czy hormony płciowe, są różne dla mężczyzn i kobiet,
• wiek pacjenta – różne wartości referencyjne dla wielu parametrów biochemicznych, dla noworodków, dzieci i osób dorosłych, np. aktywność fosfatazy alkalicznej, fosfor nieorganiczny, immunoglobuliny,
• dieta – różnice sposobu odżywiania, próbki od osób głodzonych lub pobrane bezpośrednio po posiłku nie odzwierciedlają aktualnego stanu pacjenta,
• czas pobrania próbki – wpływ zmienności biologicznej na sekrecję hormonów, rytm dobowy, przyjmowanie posiłków,
• wysiłek fizyczny – wzrost H+, NH4+ i mleczanu po wysiłku fizycznym,
• przyjmowane leki – interferencja bezpośrednio w reakcje chemiczne lub pośrednio w inne etapy postępowania analitycznego, np. witamina C wpływa na oznaczanie cukru w moczu metodami redukcyjnymi, środki cieniujące stosowane w radiologii przez długi czas zniekształcają wyniki w badaniach diagnostycznych czynności tarczycy.

Interpretacja wyników

Prawidłowa interpretacja wyniku badania laboratoryjnego wymaga porównania go z zakresem wartości referencyjnych i oceny jego wiarygodności. Obowiązkiem laboratorium jest poinformowanie odbiorców wyników (lekarzy zlecających badania) o zakresach wartości referencyjnych obowiązujących w danym laboratorium oraz o możliwościach oceny błędów, jakimi obarczone są wyniki badań.

Dr n. med. Dariusz Rembisz
Internista, specjalista medycyny rodzinnej i dietetyk, dyrektor ds. medycznych Szpitala im. Św. Elżbiety w Warszawie