Które informacje należy zachować dla siebie? Zakres tajemnicy lekarskiej

Specyficzna relacja pacjent-lekarz, powstająca podczas wykonywania czynności lekarskich, powoduje, że lekarze wchodzą w posiadanie informacji dotyczących nie tylko stanu zdrowia pacjenta i procesu jego leczenia, ale też niejednokrotnie jego życia prywatnego.

Foto: pixabay.com

Dla prawidłowego procesu leczenia niezbędne jest, aby ujawnione przez pacjenta informacje były zgodne z prawdą, dlatego też tajemnicy lekarskiej został nadany status ochrony ustawowej (art. 40 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty).

Złamanie tajemnicy lekarskiej może spowodować pociągnięcie lekarza zarówno do odpowiedzialności zawodowej (art. 23 Kodeksu Etyki Lekarskiej), karnej (art. 266 Kodeksu karnego), jak i cywilnej (art. 448 Kodeksu cywilnego). Co do zasady, informacje pozyskane w ten sposób lekarz powinien zachować dla siebie, jednak przewidziano kilka wyjątków, w których ujawnienie tajemnicy lekarskiej nie będzie stanowiło naruszenia prawa. Takie sytuacje są określone w ustawie o zawodzie lekarza i lekarza dentysty i odnoszą się do:

1) zgody wyrażonej przez samego pacjenta;

2) sytuacji, gdy badania lekarskie były przeprowadzone na żądanie uprawnionych organów i instytucji;

3) w sytuacjach szczególnych wskazanych przez ustawę.

Ad. 1 – zgoda wyrażona przez pacjenta

Należy pamiętać, że zachowanie tajemnicy lekarskiej nie chroni wartości związanych z lekarzem czy też szerzej pojętą sztuką medyczną, ale jest prawem pacjenta stworzonym dla ochrony jego praw. W związku z tym to właśnie pacjent może zarówno dochodzić roszczeń w przypadku, gdy to prawo zostanie naruszone, ale może też w sposób swobodny z tego prawa zrezygnować. Lekarz ma możliwość ograniczenia pacjentowi informacji o jego stanie zdrowia, gdy wedle jego oceny za takim ograniczeniem przemawia dobro pacjenta (art. 31 ust. 4 ustawy o zawodzie lekarza), jednak pacjent ma prawo zażądać od niego przekazania wszystkich informacji (art. 9 ust. 6 ustawy o prawach pacjenta).

Poza tymi przypadkami, to pacjent decyduje, komu lekarz może przekazać informacje z nim związane. Forma takiego zwolnienia z tajemnicy jest teoretycznie dowolna, ale dla celów dowodowych lekarz powinien posiadać ją na piśmie, na którym znajduje się zarówno podpis pacjenta, jak i zakres udzielonego zwolnienia. Należy jednak pamiętać, że udzielenie przez pacjenta takiego zwolnienia nie jest skuteczne w przypadku, gdy oświadczenie zostało złożone przez oskarżonego wobec biegłego lub lekarza udzielającego mu pomocy i dotyczy zarzucanego mu czynu (art. 199 kpk).

Nie można także przesłuchać lekarza jako świadka na okoliczność wypowiedzi osoby, wobec której podjęto działania na podstawie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego co do popełnienia przez nią czynu zabronionego pod groźbą kary (art. 52 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego). Pacjent oczywiście może zwolnić lekarza z obowiązku zachowania tajemnicy wobec tych organów, jednak tak uzyskane informacje nie będą mogły być wykorzystane w postępowaniu karnym.

Ad. 2 – sytuacja, gdy badania lekarskie wykonano na żądanie organów i instytucji

Na ujawnienie tajemnicy lekarskiej zgodę może wyrazić także organ władzy publicznej. Lekarz może ujawnić tajemnicę lekarską, jeśli badanie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych na podstawie odrębnych ustaw organów i instytucji. Wówczas lekarz jest zobowiązany do poinformowania o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje (np. w przypadku konieczności stwierdzenia stanu zdrowia ofiary gwałtu czy też sądowego ustalenia wyniku DNA).

Ad. 3 – sytuacje szczególne wskazane przez ustawę

Ustawa przewiduje, że lekarz jest zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy, gdy może to stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób. Należy zwrócić uwagę, że sytuacja ta nie wymaga od lekarza pewności, że tym osobom grozi niebezpieczeństwo, a jedynie istnieje taka potencjalna możliwość. Na przykład w sytuacji, gdy pacjent jest niepoczytalny i nie wyraża zgody na przeprowadzenie zabiegu, którego zaniechanie może spowodować zagrożenie życia, wezwanie członka rodziny i przedstawienie mu sprawy nie będzie naruszeniem tajemnicy lekarskiej.

Natomiast wówczas, gdy zostanie popełnione przestępstwo na szkodę pacjenta, lekarz nie może tej informacji zataić, powołując się na tajemnicę lekarską. Co więcej, lekarz w przypadku niezgłoszenia takiej sytuacji może narazić się na odpowiedzialność karną z art. 240 kk, stanowiącego, że każdy, kto mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego dotyczącego m.in. spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenia lub wymuszenia czynności seksualnej czy też obcowania płciowego z osobą małoletnią lub doprowadzenia jej do poddania się czynnościom seksualnym, nie zawiadomi niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat.

Przepis ten uchyla obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej, a wyjątkiem od niego są jedynie wspomniane powyżej sytuacje, gdy zwolnienie to nie jest skuteczne. Należy także zaznaczyć, że w sytuacji, gdy lekarz zostanie wezwany do osoby, u której po przybyciu stwierdzi zgon – nie powstanie w takim przypadku obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej, gdyż tajemnicę stanowią informacje uzyskane za życia pacjenta, a ponieważ lekarz ich nie nabył, to nie jest w posiadaniu informacji, które należy zachować. Jednak jeżeli lekarz będzie uczestniczył w czynnościach medycznych, które pomimo wszystko zakończą się śmiercią pacjenta – wówczas będzie on objęty tajemnicą lekarską.

Lekarz jest związany tajemnicą również po śmierci pacjenta, chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy wyrazi osoba bliska. Osoba bliską jest: małżonka, krewny do drugiego stopnia lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta (art. 3 według ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta). Taka osoba wyrażająca zgodę na ujawnienie tajemnicy może określić zakres jej ujawnienia, jednak w przypadku sprzeciwu innej osoby bliskiej, lub też samego pacjenta za życia – takiej ujawnienie nie jest możliwe. Lekarz w przypadku trudności stwierdzenia, czy osoba występująca o ujawnienie tajemnicy lub sprzeciwiająca się jej ujawnieniu jest osobą bliską, może zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie tej kwestii.

Z kolei gdy lekarz jest przesłuchiwany w charakterze świadka, tajemnica lekarska go w pełni obowiązuje, chyba że uzyska on zwolnienie z tej tajemnicy przez sąd lub też zakres jego zeznań będzie pokrywał się z udzieloną mu wcześniej zgodą (na podstawie art. 14. ust. 2 pkt 3 ustawy o ochronie praw pacjenta). Natomiast prokurator dla potrzeb postępowania karnego, aby uzyskać wgląd w dokumentację medyczną, nie musi uzyskiwać ani zgody sądu, ani pacjenta. Jeżeli uzna, że w postępowaniu przygotowawczym zachodzi potrzeba dostępu do dokumentacji objętej tajemnicą lekarską, na podstawie art. 226 kpk ma możliwość zażądania, by przekazano mu stosowną dokumentację i lekarz ma obowiązek to zrobić. Należy pamiętać, że to rozwiązanie ustawowe dotyczy wyłącznie dokumentacji, a nie zeznań lekarza.

W sytuacji, w której lekarz zostanie postawiony w stan oskarżenia, będzie on posiadał prawo do składania wyjaśnień nawet wtedy, gdy będą one naruszały tajemnicę lekarską. Wówczas można mówić o kolizji pomiędzy prawem do obrony depozytariusza tajemnicy, a prawem do jej poszanowania należącej do osoby, której ona dotyczy. O ile przekazywane informacje będą związane z istotą oskarżenia, lekarz za ich ujawnienie będzie całkowicie zwolniony z odpowiedzialności za jej naruszenie, gdyż służy to realizacji prawa do obrony, które jest prawem każdego oskarżonego zagwarantowanym w Konstytucji. W takiej sytuacji należy jednak uprzedzić prokuratora czy sąd o fakcie ujawniania tajemnicy lekarskiej, tak aby umożliwić podjęcie ewentualnej decyzji o wyłączeniu jawności rozprawy.

Dr Paweł Kowalski, prodziekan ds. organizacyjnych, Wydział Prawa SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny