Zdrowie publiczne – zadanie wszystkich

Zdrowie publiczne to sztuka zapobiegania chorobom, wydłużania życia i promowania zdrowia poprzez zorganizowany wysiłek społeczeństwa*. Do lat 90. pojęcie to oznaczało głównie zwalczanie chorób zakaźnych i bezpieczeństwo sanitarno-epidemiologiczne, dziś odnosi się do niemal wszystkich sfer funkcjonowania społeczeństwa, z mocnym akcentem na profilaktykę zdrowotną.

Foto: freeimages.com

W Anglii większość spraw dotyczących zdrowia publicznego jest w gestii Ministerstwa Zdrowia. Kluczowe zadania to bezpieczeństwo zdrowotne, promocja zdrowia, likwidacja nierówności w dostępie do zdrowia. Realizacją świadczeń zajmują się NHS (Narodowa Służba Zdrowia), lokalne władze zdrowotne, agendy rządowe i podmioty prywatne.

Szpitale, POZ, służby środowiskowe prowadzą szczepienia, badania przesiewowe, poradnie odwykowe. Wykonawcy świadczeń to zawodowi praktycy zdrowia publicznego (też bez kwalifikacji medycznych) oraz lekarze, pielęgniarki, nauczyciele, pracownicy socjalni. Działają w sferze powszechnej edukacji, zatrudnienia, transportu, środowiska, uwzględniają poziom materialny, warunki życia.

W Hiszpanii zdrowie publiczne jest elementem systemu ochrony zdrowia; jego ochronie, promocji i prewencji chorób służą działania administracji publicznej, wykorzystujące inicjatywy społeczne. W ramach Paktu dla Ochrony Zdrowia (2008) stworzono krajowy system informacji, ujednolicono główne elementy zdrowia publicznego w okręgach: koszyk świadczeń, kalendarz szczepień, kwalifikacje kadr.

Lokalne wydziały zdrowia publicznego zajmują się nadzorem i informacją epidemiologiczną, koordynują programy dotyczące np. stosowania środków chemicznych, bezpieczeństwa żywności, prewencji HIV/AIDS, zdrowia pracowników. Narodowa szkoła zdrowia publicznego i narodowe centrum epidemiologii szkolą kadry.

We Francji, zgodnie z ustawą o zdrowiu publicznym (2004), za te sprawy odpowiada państwo i regionalne urzędy zdrowia publicznego. W oparciu o narodowe programy wytyczane są 5-letnie cele: osiągnięcie określonych wskaźników zdrowotnych. Kadry szkoli wyższa szkoła zdrowia publicznego.

W Niemczech zadania zdrowia publicznego określają landy, są to głównie: monitorowanie chorób zakaźnych, nadzór nad stanem sanitarnym szpitali i innych placówek, kontrola handlu, żywności, leków, środowiska, kondycji fizycznej uczniów i inne, diagnostyka oraz usługi dla chorych zakaźnie, świadczenia psychiatryczne, promocja, edukacja. Usługi wykonuje około 35 centrów zdrowia publicznego.

W Danii świadczenia te są w części zintegrowane ze służbą zdrowia, a w części są zadaniami innych instytucji. Co 4 lata gminy i regiony opracowują wspólny plan ochrony zdrowia.

Na Węgrzech rządowa Agencja Zdrowia Publicznego na wszystkich poziomach administracji koordynuje, kontroluje i realizuje te świadczenia, nadzoruje zaopatrzenie w leki itd. Wspierają ją narodowe instytuty, m.in. epidemiologii, zdrowia środowiskowego, żywności, bezpieczeństwa chemicznego i toksykologicznego. Centrum monitoringu dba o jakość usług, standardy, prowadzi nadzór nad chorobami niezakaźnymi.

W Estonii znaczenie zdrowia publicznego wzrosło po wejściu do UE. Do jego zakresu włączono, oprócz nadzoru sanitarno-epidemiologicznego, profilaktykę zdrowotną i medycynę pracy. Wdrażaniem centralnych wytycznych i programów zajmują się w województwach specjaliści ds. promocji zdrowia, inspektoraty sanitarno-epidemiologiczne i pracy oraz ich gminne odpowiedniki.

Sztuka zapobiegania chorobom

To przede wszystkim nadzór nad chorobami zakaźnymi i szczepienia profilaktyczne. W Niemczech zgodnie z ustawą o prewencji zakażeń (2000) zajmuje się tym Instytut Kocha. Nadzoruje on standardy higieniczne w szpitalach, placówkach ochrony zdrowia, praktykach lekarskich, dentystycznych i innych.

Mają one obowiązek zgłaszania przypadków zakażeń szpitalnych i podejmowania działań naprawczych oraz prewencyjnych. Sprawdzone standardy postępowania w HIV zastosowano do innych chorób przenoszonych drogą płciową.

W Anglii Krajowa Agencja Bezpieczeństwa Zdrowotnego dba o ochronę przed chorobami zakaźnymi i czynnikami chemicznymi, promieniotwórczymi itp., zapewnia odpowiedni poziom pogotowia oraz wsparcie innym podmiotom. Uprzedzaniem zagrożeń (kontrola wody, gleby, radiacji, śmieci i odpadów) i ich likwidacją zajmuje się 26 jednostek i 9 centrów regionalnych ze wsparciem pogotowia ratunkowego, służb środowiskowych, laboratoriów mikrobiologicznych.

We Francji bezpieczeństwem środowiska i chorobami zakaźnymi zajmują się krajowe agencje: bezpieczeństwa leków, żywności, zdrowia pracowników, nadzoru zdrowia publicznego. Za kontrolę jakości wody, powietrza, poziom hałasu, promieniowania, bezpieczeństwo odpadów, stan żywności i higienę w miejscowościach odpowiadają służby gminne.

Nadzorem epidemiologicznym i kontrolą chorób zakaźnych w Danii zajmuje się Państwowy Instytut Szczepionek i środowiskowi inspektorzy zdrowia publicznego, którzy izolują chorych zakaźnie, zamykają instytucje w razie epidemii itp. Lekarze szpitalni i GP muszą im zgłaszać przypadki chorób zakaźnych.

Także w Hiszpanii nadzór epidemiologiczny jest szczelny, obowiązują procedury zgłaszania przypadków chorób zakaźnych, wytyczne postępowania, prewencji, diagnozy i leczenia, są gromadzone dane, działa krajowa sieć laboratoriów.

W Estonii kontrola chorób zakaźnych opiera się na GP, konsultantach sanitarno-epidemiologicznych i sieci laboratoriów mikrobiologicznych. System wymaga raportowania o 62 chorobach zakaźnych i 88 czynnikach etiologicznych, są procedury działań na wypadek podwyższonego ryzyka, prowadzona jest stała obserwacja stanu wody i powietrza.

Programy szczepień

Hiszpania ma centralny program szczepień obowiązkowych, a regiony oferują szczepienia dodatkowe. Jest bardzo skuteczny: np. przypadków krztuśca nie było od 1987 r., polio od 1988 r.; znacząco spadły wskaźniki zakażeń przez produkty krwi i od personelu, a także narażenie personelu. Szczepienia przeciwko chorobom zakaźnym wieku dziecięcego realizowane są w 100 proc.

We Francji program szczepień ustala się co roku. Powszechne ubezpieczenie finansuje i obowiązkowe, i zalecane, a wykonują GP. Gminy organizują obowiązkowe szczepienia przeciwko: dyfterytowi, polio i tężcowi (przed 18. m.ż.), przeciwgruźlicze – tylko przy podwyższonym ryzyku. Szczepienia zalecane to: koklusz, Hib, różyczka, świnka, wzw B; dla dziewcząt od 14. r.ż. przeciwko HPV, a dla osób po 65. r.ż. przeciw grypie.

Obowiązek lub zalecenie szczepień mają też różne zawody. Szczepienia prowadzone przez angielską NHS są bezpłatne, lecz nieobowiązkowe; konieczna jest zgoda osoby. Za realizację odpowiada Komitet Szczepień i Immunizacji.

Krajowy program obejmuje dzieci, ludzi starszych: jednorazowe szczepienie przeciw pneumokokom i raz w roku na grypę; inne (Hib, wzw B) oferuje się dorosłym, jeśli uzasadnia to ich stan zdrowia lub ryzyko związane z pracą (personel medyczny i laboratoryjny) czy stylem życia. Od 2008 r. działa program szczepień przeciwko HPV dla dziewcząt między 12. a 13. r.ż.

Węgierska Agencja Zdrowia Publicznego koordynuje obowiązkowy program szczepień, dba o zaopatrzenie w szczepionki lekarzy rodzinnych i służb medycyny szkolnej. Szczepienia dzieci prowadzą ośrodki okręgowe w ramach programu opieki nad matką i dzieckiem. Programy są dobrze zorganizowane, wyniki doskonałe.

W Estonii szczepienia to zadanie lekarzy rodzinnych oraz szkolnych. Za usługę płaci im NFZ, a szczepionki kupuje zarząd zdrowia publicznego. Poziom wyszczepienia w głównych kategoriach wynosi 95 proc.

W Polsce

Państwowa Inspekcja Sanitarna od 1950 r. do dziś chroni Polaków przed chorobami zakaźnymi i zawodowymi, kontroluje warunki higieny w różnych obszarach życia, organizuje szczepienia i gromadzi dane epidemiologiczne. Nowoczesna koncepcja zdrowia publicznego jest wdrażana od początku lat 90. W Krakowie otwarto Szkołę Zdrowia Publicznego (1992), utworzono Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (2007).

Zdrowiem publicznym, w tym promocją zdrowia i edukacją zdrowotną, zajmuje się też rząd i instytucje centralne, np. departamenty MZ: zdrowia publicznego, matki i dziecka, polityki zdrowotnej. Projekt ustawy o zdrowiu publicznym został niedawno przekazany do konsultacji społecznych, a zgłaszanie ewentualnych opinii i uwag przewidziano do 27 kwietnia 2015 r.

W województwach działają centra zdrowia publicznego, które m.in. monitorują szczepienia, badania profilaktyczne, świadczenia promocji zdrowia. Szczepienia obowiązkowe są wykonywane zgodnie z kalendarzem szczepień i finansowane z budżetu państwa. Wskaźnik realizacji szczepień jest w Polsce wciąż dość wysoki.

Maria Domagała

* Według „Acheson Report” (pełny tytuł: „Independent Inquiry into Inequalities in Health Report”) – raport opublikowany w 1998 r. przez United Kingdom Inquiry, którego szefem był Donald Acheson, brytyjski lekarz i epidemiolog. Na podstawie „Health System Review: Denmark 2012, Estonia 2010, France 2010, Germany 2014, Hungary 2011, Polska 2012, Spain 2011, United Kingdom 2011”.

Źródło: „Gazeta Lekarska” nr 5/2015

Więcej na temat zdrowia publicznego piszemy tutaj.