Prawa pacjenta (część 1)

W najbardziej ogólnym ujęciu podstawowe prawo pacjenta to możliwość decydowania o sobie samym i bycia aktywnym uczestnikiem systemu ochrony zdrowia. W ujęciu szczegółowym na prawa pacjenta składa się wiele konkretnych elementów rozmaitej natury.

Foto: freeimages.com

Podstawą jest Europejska Karta Praw Pacjenta z 2002 r., opracowana przez organizacje konsumentów i pacjentów skupione w Sieci Aktywności Obywatelskiej.

Jedna Karta, 14 praw

Dokument ma statut zalecanych praktyk*. Opiera się na założeniach Deklaracji Promocji Praw Pacjenta w Europie przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia w 1994 r.

Zgodnie z Deklaracją podstawowym prawem pacjenta jest decydowanie o sobie samym. Z kolei podstawowym celem Europejskiej Karty Praw Pacjenta jest zachęcenie pacjentów do odgrywania aktywnej roli w systemie ochrony zdrowia.

Karta Praw Pacjenta wymienia 14 podstawowych praw, są to m.in. prawa do dostępu do profilaktyki i opieki medycznej, informacji, bezpiecznych i dobrej jakości usług, leczenia zgodnie z potrzebami, prawo do wyrażania zgody na zabiegi, wyboru, prywatności i poufności, składania zażaleń i uzyskania rekompensaty.

Różne podejścia i rozwiązania

W systemach prawnych różnych krajów prawa pacjenta są usytuowane w sposób odmienny, nie wszędzie też są zebrane i opisane w odrębnym centralnym akcie. Na przykład w Niemczech jeszcze do niedawna prawa pacjenta były rozproszone w aktach federalnych (kodeks socjalny, cywilny, karny), kodeksach zawodowych, regulacjach odnoszących się do kas chorych, organizacji pacjentów, ministerstw, rzecznika praw obywatela.

Dopiero ustawa o prawach pacjenta z 2013 r. skupiła prawa związane z ochroną zdrowia, praktyką udzielania opieki, informacją, świadomą zgodą, prawach i obowiązkach pacjentów i lekarzy.

Pacjent w Niemczech ma prawo do swobodnego wyboru lekarza i szpitala, uzyskania tzw. drugiej opinii, leczenia zgodnego z aktualną wiedzą medyczną i przyjętymi standardami, własnej decyzji o rodzaju leczenia i kontynuacji, porozumiewania się z lekarzem w zrozumiałym dla siebie języku (np. migowym, arabskim), refundacji kasy chorych, informacji o proponowanym leczeniu, indywidualnej informacji o uprawnieniach jako ubezpieczonego.

Ma prawo wglądu do swoich dokumentów medycznych, do poufności danych, do zadośćuczynienia za szkodę wynikłą z błędu medycznego. Odrębnym dokumentem jest karta praw osób wymagających długotrwałej opieki i pomocy (2003); szczególnie mocno akcentuje ona prawo pacjenta do decydowania o sobie, fizycznej i psychicznej integralności, bezpieczeństwa, prywatności, leczenia i opieki, również paliatywnej.

W Norwegii ustawę o prawach pacjenta przyjęto wcześniej – w 1999 r., była kilkakrotnie uzupełniana. Wyodrębniono w niej trzy grupy praw:

• prawa do bycia pacjentem (do opieki bez względu na koszty i aktualne priorytety, spełniającej standardy jakości i bezpieczeństwa);
• prawa pacjenta (bycie poinformowanym, wybór, decydowanie i uczestnictwo, wgląd do informacji medycznej);
• prawa proceduralne, np. rewizji, odmowy terapii.

Wszelkie niezbędne informacje, także o możliwym ryzyku i skutkach ubocznych powinny być podane w sposób zrozumiały dla pacjenta; ma też prawo do drugiej opinii.

W Hiszpanii najważniejsze prawa pacjenta zostały ujęte w akcie rangi ustawowej jeszcze wcześniej – w 1986 r. Przyjęta wówczas ustawa o ochronie zdrowia zawiera m.in. prawa do bycia poinformowanym, poszanowania godności i prywatności, niedyskryminacji, dostępu do informacji o usługach i o stanie zdrowia, wyboru profesjonalisty, metody leczenia, wydania zgody na zabieg, do odmowy, wnoszenia skarg, otrzymania szczegółowego wypisu szpitalnego, odpowiednich leków.

Prawa te odnoszą się także do lecznictwa prywatnego. Rozwinięciem i uzupełnieniem tego aktu była ustawa z 2002 r. o autonomii, prawach i obowiązkach pacjenta, która dotychczasowy katalog uzupełniła o regulacje odnoszące się do informacji i dokumentacji.

Informacja dostępna dla pacjenta dotyczy nie tylko indywidualnych danych klinicznych, ale też schematów postępowania, umożliwia więc wybór lekarza i ośrodka oraz uzyskanie drugiej opinii.

Obliguje władze zdrowotne do kontroli poszanowania tych praw, zwłaszcza reguluje zarządzanie bazami danych medycznych, ograniczając dostęp dla osób trzecich, uprawnia też pacjentów do otrzymania kopii. Na podstawie tego aktu prowincje rozwijają własne karty praw i obowiązków pacjentów. W większości prowincji powołano rzeczników praw pacjenta, których raporty mają duże znaczenie.

Prawa francuskiego pacjenta reguluje ustawa o prawach pacjenta i jakości opieki z 2002 r. I tak ma on być poinformowany o procesie opieki w sposób wiarygodny i zrozumiały, jego zgoda na zabieg musi być potwierdzona podpisem, ma też wgląd w swoje dane medyczne.

W szpitalu otrzymuje broszurę o prawach pacjenta, w egzekwowaniu których może liczyć na pomoc osoby kompetentnej. Przestrzeganiu praw pacjentów sprzyja we Francji aktywność silnych organizacji pacjenckich. Co należy się pacjentowi od publicznej służby zdrowia, określono w Anglii już w chwili powstania NHS (1948) – pacjenta zdefiniowano jednak wówczas jako biernego odbiorcę świadczeń zdrowotnych.

Zmieniła to dopiero w 2010 r. Konstytucja NHS, w której wymieniono prawa pacjenta, społeczeństwa, personelu medycznego. I tak prawa pacjenta odnoszą się do następujących obszarów:

• dostęp do usług (opieka bezpłatna, odpowiednia, bez zbędnej zwłoki, na miejscu i w razie potrzeby wszędzie w Europie, bez dyskryminacji);
• jakość opieki: ogólnokrajowe standardy leczenia, leków, programów;
• szacunek i poufność (akceptacja odmowy leczenia, informacja o proponowanym leczeniu i związanym z nim ryzyku, dostęp do danych);
• świadomy wybór (lekarza, placówki, a do tego informacja ułatwiająca wybór);
• współudział (w planowaniu i prowadzeniu terapii);
• skarga i żądanie odszkodowania w razie szkody.

Szeroko kolportowany podręcznik o Konstytucji NHS zawiera też rady i wskazówki dla pacjenta, np. gdzie i jak zgłaszać przypadki pogwałcenia praw.

W Słowacji teoretycznie, na Węgrzech niezadowalająco

Dla zilustrowania sytuacji w nowych krajach Unii Europejskiej charakterystycznym przykładem może być Słowacja; teoretycznie respektuje się tam prawa wymienione w Europejskiej Karcie Praw Pacjenta, ale do dziś są one rozrzucone w różnych dokumentach. Wydział ds. praw pacjenta w resorcie zdrowia, oferujący konsultacje i informację, funkcjonuje w ograniczonym zakresie.

W placówkach ochrony zdrowia nie ma rzeczników pacjentów. Aktywność organizacji pacjenckich jest różna i zależna od siły głosu reprezentowanych pacjentów i finansowania – ogólnie biorąc, jej poziom jest słaby. Świadomość praw zarówno wśród pacjentów, jak i profesjonalistów medycznych jest niska.

Programy finansowane z różnych grantów promują prawa pacjenta, jednak gdy pieniądze się kończą, działania wygasają.

Przykładem pewnej poprawy oraz potwierdzeniem respektowania standardów europejskich było zdelegalizowanie profilaktycznego krępowania pacjentów psychiatrycznych i sterylizacji romskich kobiet (2005). Węgierska ustawa o zdrowiu z 1997 r. zebrała podstawowe prawa pacjenta, ustanowiła reprezentantów pacjenta w szpitalach i ośrodkach zdrowia oraz instytucję rozwiązującą konflikty między pacjentami i świadczeniodawcami – Fundację Praw Pacjenta.

Chociaż rzecznicy pracują (w 2010 r. ok. 50 obsługiwało blisko 200 placówek), to według Krajowej Rady Zdrowia respektowanie praw pacjenta jest niezadowalające, zwłaszcza w zakresie poszanowania godności, prawa do odpowiedniej opieki i informacji.

W Polsce jest ustawa

Podstawowe prawa pacjenta po raz pierwszy ujęto w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej (1991), pozostałe były rozproszone w wielu aktach prawnych, np. dotyczących zawodów medycznych, funkcjonowania NFZ. Wspomniane wyżej międzynarodowe dokumenty: Europejska Karta Praw Pacjenta oraz Deklaracja Promocji Praw Pacjenta w Europie, były również punktem odniesienia w formułowaniu różnych zbiorów uprawnień świadczeniobiorców.

W całość zebrała je Karta Praw Pacjenta z 1998 r., która jednak nie była źródłem prawa. Dopiero ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z 2009 r. skupiła w jednym akcie wszystkie rozproszone prawa pacjenta. Poza pełnym katalogiem praw ustawa definiuje zasady dostępu do dokumentacji medycznej, nakłada na świadczeniodawców obowiązek respektowania praw pacjenta, określa kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta.

Rzecznik działa niezależnie od Ministra Zdrowia i Prezesa NFZ, zapewniając ochronę praw oraz wsparcie w korzystaniu z nich.

Rozpatruje przypadki naruszenia zbiorowych i indywidualnych praw pacjenta, bierze udział w związanych z nimi procesach cywilnych, analizuje skargi, ma prawo karać finansowo naruszających pacjenckie prawa. Są wydziały spraw świadczeniobiorców w oddziałach wojewódzkich NFZ; ich zadania to badanie, czy świadczenia są udzielane z poszanowaniem praw pacjenta, pomoc w razie ich naruszenia, podejmowanie interwencji.

W swoim raporcie** Rzecznik Praw Pacjenta uznał, że stopień przestrzegania praw pacjenta w 2014 r. był niezadowalający. Wskazywał na konieczność poprawy w zakresie dostępu do świadczeń zdrowotnych, warunków ich udzielania oraz bezpieczeństwa pacjentów.

O innych prawach pacjenta w kolejnym artykule.

Maria Domagała

* www.prawapacjenta.eu
** Sprawozdanie dotyczące przestrzegania praw pacjenta na terytorium RP w 2014 r.

Na podstawie: Health System Review: France 2010, Germany 2014, Hungary 2011, Norway 2013, Polska 2012, Slovakia 2011, Spain 2011, United Kingdom 2011.

„Ignorantia iuris nocet” (łac. nieznajomość prawa szkodzi) – to jedna z podstawowych zasad prawa, pokrewna do „Ignorantia legis non excusat” (łac. nieznajomość prawa nie jest usprawiedliwieniem). Nawet jeśli nie interesuje cię prawo medyczne, warto regularnie śledzić dział Prawo w portalu „Gazety Lekarskiej”. Znajdziesz tu przydatne informacje o ważnych przepisach w ochronie zdrowia – zarówno już obowiązujących, jak i dopiero planowanych.